Osmanlı Eğitim Sistemi Nasıldı

OSMANLI EĞİTİM SİSTEMİ

Osmanlı devleti de öteki devletler gibi kendi vatandaşlarını kendi düşünceleri doğrultusunda yetiştirmek amacıyla eğitimöğretim müesseseleri kurmuşturDevlet ve çoğunlukla vakıflar yoluyla kurulan ve devletin kuruluşundan yıkılışına değin çeşitlenerek gelişen bu müesseseleri iki ana guruba ayırabiliriz

I)Örgün Eğitim Müesseseleri

II)Yaygın Eğitim Müesseseleri

I)Örgün Eğitim Müesseseleri:

Bu müesseseler belirli yaş ve data seviyesine gelmiş insanları belirli süre ve disipline tarafından geliştirmek nedeniyle yerleşmiş müesseselerdirBu eğitim müesseseleri askeri ve sivil almak üzere iki kısma ayırabilir

1)Sivil Eğitim Müesseseleri:

a)Sibyan Mektepleri:

Ilk tahsil veren bu okullar 56 yaşlarındaki çocuklara okuyup yazmayı bazı dini bilgileri ve dört işlemden ibaret olan matematik dersini verirdiİslam ’dan öncede küttap adıyla Hire de varlığı görülen bu okullar daha önceki Türk devletlerinde ve Osmanlı Devletinde çeşitli adlarla anılmıştır(Darul Talim,Mektep mahalle mektebi vs)Osmanlılarda bu okulların hocalarına muallim ya da şakirt denirdiTalebelerine de talebe suhte,tilmiz gibi isimler verilirdi

1846 ’ya gelindiğinde dört takvim eğitim veren Sibyan mekteplerinde elifba,Kur ’an ,ilmihal,tecvit,harekeli Türkçe,Muhtasar Ahlakı memduha risalesi,sülüs,ve nesih yazıları öğretiliyorduTanzimat ’tan daha sonra 3 yıllık mektebi iptidai olarak faaliyet göstermeye başlarOsmanlılar devrinde kız çocukları da bu mekteplerde erkeklerle birlikte okumuşlardırBununla beraber Osmanlı da kız ve erkek çocuklarının ayrı ayrı okuduğu okullarda mevcuttu

Sibyan mekteplerinde öğretim görevlisi olarak medrese mezunları atama yapmışlar sonra ise bu bakımsız, medrese mezunu olmayan kişiler de hocalık yapmaya başlamışlardırKızlara ait mektepler de ise yaşlı kadınlar öğretmenlik yapmıştır

b)Medreseler:

İslam tarihinde medrese orta ve yüksek seviyede eğitim ve öğretim veren müesseselerinin karşılıklı adıdırDaha önceki devirlerde olduğu gibi Osmanlı ’da da şahıslar kadar tesis edilen ve yaşaması için vakıflar kurulan medreselerin hocalarına müderris ve yardımcılarına muid denirdiMedrese talebelerine ise danişmend,suhte ya da talebe diye adlandırılırdıOsmanlıda birincil medreseyi Orhan Gazi 1331 ’de İznik ’te kurulmuşturOsmanlı Medrese teşkilatında ilk köklü metamorfoz Fatih Sultan Mehmet zamanında olmuşturFatih kanunnamesini hazırladığı sırada Molla Hüsrev ve ali Kuşçunun içinde bulunduğu bir maarif komisyonuna “kanuni talebei ulumu hazırlatmış böylece Osmanlı medrese sistemi hazır oldu

Osmanlı medreselerini umumi medreseler ve ihtisas medreseler olarak ikiye ayırabilir:

Umumi Medreseler

1Haşiyei Tecrit(Yirmili)Medreseler:Bu medreseler Seyyid Şerif Cürcani ’nin Haşiyei Tecrit adlı eserinden almıştırDaha çok fıkhi eserlerin okutulduğu bir medrese olarak eğitim vermiştir

2Miftan(otuzlu) Medreseleri

3Kırklı Medreseler

4Ellili Medreseler

5Sahnı Seman Medreseleri:Bu medreseler fatih Sultan Mehmet ’in İstanbul ’da kurduğu külliyede bulunan 8 medresedirBu medreselerde fıkıh,usulü fıkıh,hadis,tefsir,astronomi(heyet),hendese,tıp gibi ilimler okutulmuştur

6Altmışlı Medreseler

7İhtisas Medreseleri

a)Darul Kura

b)Darul Hadisler

c)Daru ’ş şifalar

Osmanlı Medrese sistemindeki ikinci en büyük gelişme Kanuni Sultan Süleyman devrinde meydana gelen gelmiştirKanuni devri her sahada olduğu gibi medrese teşkilatında da zirveyi açıklama ederKanuni Sulan Süleyman ,Süleymaniye külliyesinin yapı ettikten sonra burada tesis ettiği medreselerde Sahnı Seman medreselerinin üstünde medreseler kurmayı planlarken öteki tarafından da Osmanlı medreselerinin payelerini yeni bir sisteme kadar tekrar tanzim etmiştirBuna kadar Osmanlı medreselerinin şu şekli aldığı görülmektedir:

1İbtidai hariç medreseleri

2Hareketi Hariç medreseleri

3İptidai dahil medreseleri

4Hareketi Dahil Medreseleri

5Musile i Sahn Medreseleri

6Sahnı Seman Medreseleri

7İbtidai Altmışlı Medreseleri

8Hareketi Altmışlı Medreseleri

9Musile i Süleymaniye Medreseleri

10Süleymaniye Medreseleri

11Darul Hadis Medresesi

XVve XVI asırda en yüksek seviyelerine ulaşmış olan Osmanlı Medrese sistemi XVII asırdan itibaren gerilemeye başlamıştırXVIIIasırda Süleymaniye medreselerine Musileyi Süleymaniye ’den sonradan Havarnisi Süleymaniye adıyla yeni bir medrese ,XVIIIasırda da camilerde tedrisatı sürdüren dersiyeler ilave edilmişse de medreselerin kalitelerinin düşmesi önlenememiştir

Medreselerin biçimsizleşme sebepleri çoğunlukla şu şekilde sıralanmıştır:

a)Mevali zadelerin zuhuru

b)İlim sahiplerinin ağa ve paşalara intisapları

c)Müderris ve kadıların cehaleti

dCehaletle fazlın birbirinden fark olunmaması

Sistemdeki bozulmanın önlemek için bir çok düzenlemeler yapılmıştırÖzellikle IIMahmut devrinde medreselerin ıslahının muhtemel olmaması nedeniyle padişah Avrupa usulu bir eğitimin kurulmasına teşebbüs ettive bir fermanla ilköğretimin zorunlu ve parasız olacağı duyuru ettiIMeşrutiyet devrine gelindiğinde medreselerde beklenen ıslahatlar yapılmış ve medreselerde Riyaziye,tabiiye,tarih,coğrafya,Farsça,ve Osmanlıca dersleri okutulmaya başlamıştır1914 yılına geldiğinde Islahı medaris nizamnamesi çıkarılmış ve İstanbul medreseleri Darul hilafetil aliyye medreseleri adı aşağıda toplanmıştırBu medreseler Tali kısmı evvel,Tali kımı Sani ve Ali kısmı olarak üç kısma ayırılmış ve her kısmı dört yıl olan medreseler toplan 12yıllı bir eğitimöğretim vermiştir Her üç kısımdada dini ilimler, Arapça Türkçe,Farsça,Tarih,Riyaziye ve Tabiatı Fen dallarında dersler okutulmuştur

Medresenin Elemanları

a)Müderris:Kayıtlı bir tahsilden sonra icazet ve beratla ders veren kimselere müderris denirdiTek haneli medreselerde bir;sahnı seman gibi fazla haneli medreselerde ise her haneye bir müderris atama edilirdi

Osmanlı medreselerinden mezun olan öğrenciler Anadolu da vazife alacaksa Anadolu Kazaskeri Rumeli de ödev alacaksa Rumeli kazaskerini meclislerine devam eder ve matlab defterine mülazım olarak kaydedilir ve sırası gelinceye değin beklerdi buna nöbet denirdiSırası gelen müderris önce yirmili bir medreseye atanır ardından terakki etmesine kadar kırklı,altmışlı ve daha yüksek payeli medreselere çıkabilirlerdiHer padişah devrinde en yüksek payeli medreseler çoğunlukla değişikliklere uğranıştırBir müderris terakki ettikten daha sonra istekli olduğu medreseye diğer talip yoksa derhal oraya nakledilir diğer istekli varsa arasında imtihan yapılırdıİmtihan yazılmış ve sözlü olarak iki kısımda yapılırdı

b)Muid:Teknik anlamda müzakereci müderrisin derslerini tekrarlayıp izah eden müderris yardımcısı anlamına gelirDanişmendler arasında en liyakatliler arsından seçilen muidler ayrıca müderrisin derslerini tekrarlar hem de öğrenciler aralarında disiplini sağlardıGörev süreleri iki sene olan muidlik müessesesi IIMeşrutiyetten sonradan kaldırılmıştır

c)Danişmend:Öğrenci anlamında kullanılmıştırGenelde medrese öğrencileri için kullanılan bir addırDanişmendler Sibyan mekteplerini veya o seviyedeki özel bir eğitimi tamamladıktan sonra medreselere girerlerdiBöylece haşiye i tecrit medreselerinden birinde tahsiline başlayan danişmend sonradan müderrisinden icazet alarak kırklı bir medreseye oradan da ellili bir medreseye son olarak ta sahnı seman ya da Süleymaniye ’ye girerek bitirir ve mülazemet için beklerdiOsmanlı medreselerinin en büyüklerinde bile talebe sayısının 20 ’ye ulaşmadığı görülür

Tanzimat Döneminde Eğitim

Bu dönemde bir yanda herzamanki Osmanlı Eğitim ve öğretim müesseseleri devam ederken bir yana da her seviyede Avrupa eğitimöğretim müesseseleri açılmaya başlamıştırIlk önce askeri alanda yaygınlaşan Avrupai mektepler sonradan sivil sahada da gelişti

I)İlköğretim:

1)İbtidailer Osmanlı herzamanki çağının Sibyan mektepleridirRüştiyeler açılınca onlara öğrenci hazırlayan mekteplerede iptidai adı verildiBu mektepler 8 Nisan 1847 yılında düzenlenen program ve yönetim şekliyle yeni bir düze kavuşmuştur

Öğretim süresi dört yıl olan bu okullara yedi yaşına basan kız ve erkek çocuklara ilkokul seviyesinde bir eğitimöğretim verilirdi6 Ekim 1913 Tedrisatı iptidaiye kanunu ile Fransız okulları sistemine uyarak Rüştiye ve iptidaiye birleştirilerek altı takvim Mektebi İptidai haline getirilmiştirBu okullarda Türkçe,tecvit,ilmihal,hatt,Osmanlı tarih ve coğrafyası,yurttaşlık bilgisi,resim Müzik ve gövde terbiyesi programa girmiş ve 1924 ’e dek devam etmiştirBu devirde iptidailer yedi yaşına basan çocuklar için mecburi hale getirilmiş ve ceza olarak falaka yasaklanmıştı

II)Ortaöğretim:

1)Rüştiyeler:

IIMahmut döneminde sıbyan mekteplerinin yetkisiz olduğu görülerek bu mekteplere sınıfı sani olarak açılırBunlar idadilere basamak olmasından nedeniyle ortaokul seviyesinde mektepler olarak değerlendirilirÖnceleri dört sene olan bu okullar sonradan altı yıl olmuşturRüştiyelerin ilki 1838 tarihinde açılan mektebi Maarifi adliyedir187475 döneminde 400 ’e yakın rüştiye mevcuttu1867 ’ye değin bu mekteplere Müslüman çocuklar alınırken bu tarihten sonradan ise gayri Müslimler de alınmaya başlanmıştırBu maksatla adaylar Türkçe imtihana tabi olmuşlardırBu okullarda dinin ilimler,hesap,coğrafya,hatt,hendese ,cebir ,usulü defter,fotoğraf ,müzik gibi dersler görülmüştür

2)İdadiler:

Orta öğretimde ikinci ademe olarak eğitimöğretim veren mekteplerdir1869 Maarifi Uumiye nizamnamesine kadar idadiler Rüştiye mezunu olan oalna Müslim ve gayri Müslim çocukların bir arada öğretim yaptıkları yerlerdir,1000 haneden artı yerlere idadi kurulacaktır,idadilerin tüm masrafları vilayet maarif idadisi sandığından karşılanacaktır,İdadileri süresi üç sene olacak ve şu dersler okutulacaktır:Türkçe,kitabet,Fransızca,mantıkkavaniniOsmaniye,coğrafya,tarih,cebir hesapidefter tutma,kimya fotoğraf dersleri okutulmuştur

Bu nizamnamedeki hedefler ise maalesef belirlenen sürede tutturulamamıştır

3)Sultaniler:

İdadiler seviyesinde Fransızca ve Türkçe ile eğitim ve öğretim yapaşn bir mekteptir1 Eylül 1868 tarihinde Galatasaray Sultanisinin açılışıyla maarifimize giren bu Fransız modeli mektepler hazırlık devresiyle birlikte 9 takvim bir süreyi kapsamaktadırBu mektebin açılışı sultan Abdülaziz ’in 1867 Paris ziyaretine dayanırSultanideTürkçeFransızca,Grekçe,etik,Latince,tarih,coğrafya,matematik,kozmografya,mekanik ,fizik,kimya,ekonomi hoş hitabe sanatı ve resim dersleri okutulurdu,daha sonra Arapça ve Farsça okutulmuşturDarüşşafaka ve Robert kolej de sultani tipi okullardandır

III)Yüksek Öğretim:

Bunlar üniversite karşılığı olan darülfünun ve yüksek okullardır

1)Daru ’l Fünun:

Ilk Olarak 12 Ocak 1863 ’te açılan darül funun bu tarihten sonradan birkaç kez kapanıp açılmış1908 tarihine gelindiğinde İstanbul darülfünunu olarak adı değiştirilmiş ve yeniden teşkilatlandırılmıştır1912 de şubeler fakülteye çevirilmiş ve IDünya savaşında Almanya ’dan fen edebiyat ve hukuk alanında 20 profesör çağırılarak üniversitelerin kadroları güçlendirilmeye çalışılmıştır

2)Yüksek Okullar:

a)Mektebi Mülkiyeyi Inanılmaz:

Osmanlıda ilk sivil yüksek okuldurKaymakamlık ve müdürlük gibi mülki idarede görevlendirilecek memurlar için açılan bir yüksek okuldurÖğretim süresi önce iki sene olarak belirlenmiş sonra dört yıla çıkarılmıştır1915 ’te Darül fünunun hukuk fakültesine bağlanmıştır

b)Mektebi Tıbbiyeyi Mülkiye:

Sivil tabip geliştirmek maksadıyla yerleşmiş bir mekteptirBaşlangıçta beş yıl olan bu mektep sonradan altı yıla çıkarılmıştır1915 ’te üniversitenin tıp fakültesine bağlanmıştır


c)Mektebi Hukuki Olağanüstü:

Tanzimat sonrası açılan batı tipi mahkemelere eleman geliştirmek amacıyla kurulan mekteplerdir1909 ’da Darülfünunun hukuk fakültesi haline geldi

d)Hendeseyi Mülkiye Mektebi:

Memleketin sivil mühendis ihtiyacını yerine getirmek nedeniyle kurulmuşturCumhuriyet döneinde yüksek mühendis mektebi adıyla faaliyetlerine devam etmiştir

e)Halkalı Ziraat ve Baytar Mektebi:

Ziraat ve baytarlık alanında memleketin ihtiyacını karşılamak amacıyla kurulan dört yıllık bir yüksek okuldur

Klasik Dönem Askeri Mektepleri

I)Acemioğlanlar Ocağı:

Pençik ve devşirme usulleriyle toplanan çocuklar Türkİslam terbiyesine tarafından yetiştirilmek üzere Türk ailelerinin yanında verilir daha sonra Acemioğlanlar ocağına alınırlardıBurada bir taraftan askeri eğitim alırken diğer taraftanda enderuna hazırlayıcı eğitim verilirdiIMurat devrinde Çandarlı Kara Halil Paşa ve Molla Rüstem ’in tavsiyeleriyle kurulan bu ocak 1826 ’da Yeniçeri Ocağı kapatılınca bu ocak ta kaldırıldı

II)Yeniçeri Ocakları:

Acemioğlanlar mektebinden sonra itinalı bir imtihanla seçilen yetenekli gençler Enderun Mektebine diğerleri de asker elde etmek üzere Yeniçeri Ocağına alınırlardı61 bölükten oluşan bu kuvvetler yeniçeri ağasına bağlıydı

III)Enderun Mektebi:

Topkapı sarayı içinde yer alan ve orduya kurmay yetiştiren yüksek seviyede manâlı bir mekteptirOsmanlıya has olan bu mektepler başlangıçta IIMurat zamanında Edirne de kurulmuşturFatih Sultan Mehmet vaktinde sadece kurmay asker yetiştirmekten diğer birde mülki ve yönetimle ilgili kadronun da yetiştirildiği bir mektep haline gelmiştirGittikçe zayıflayan Enderun mektebi 1 Temmuz 1909 ’da lağvedilmiştir

Yüksek Seviyedeki Askeri Mektepler

I)Mühendishanei Bahri Hümayun:

Osmanlının batıya açılan ilk kapısıdır1773 ’te Baron De Tott ’un tavsiyesiyle ve Cezayirli Hasan Paşann gayretleriyle Haliç Tersanesinde açılmıştırBu mektepte ordunun gereksinim duyduğu denizci subaylar yetiştiriliyor ve topçu eğitimi veriliyordu

II)Mühendishanei Berri Hümayun:

IIISelim devrinde kurulan bir yüksek okuldurTopçu subayı yetiştirmek amacıyla Mühendishanei bahri Hümayun ’dan ayrılarak kurulmuşturÖğretim süresi dört yıldır

III)Tıbhanei Amire ve Cerrahhanei Ma ’mure:

Sadece Müslüman tıp adamlarının yetiştirilmesi nedeniyle kurulmuş Darüşşifanın devamı olan okuldrEğitim süresi dört yıldır

IV)Mektebi Fünunu Harbiye:

Açılan askeri okulların ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kurulmuştur

IıYaygın Eğitim Müesseseleri:

Her yaş ve seviyedeki insanlara medrese ve mektepler dışındaki yerlerde bahşedilen eğitimdir

Bu yaygın eğitim kurumları camiler,tekkeler,saraylar,darü ’l hikmet İslamiye,darulmesnevi,kütüphaneler,sahaflar,loncalar,ulemaevleri,kıraathaneler olarak sıralanabilir *