Osmanlıda malikane sistemi nedir

Osmanlıda Malikane sistemi ve Malikne sisteminin ozellikleri

XVII yuzyılın sonlarından XIX yuzyılın ortalarına kadar iltizamda denenmeye girişilen yeni sistem maliknedir Bu sistemde iltizamlar, o zaman kadar kaydedilen surelerin en uzunu ile, kaydı hayat şartı ile veriliyordu Bir mukataanın iltizamını malikne olarak alan şahıs hayatta kaldığı sure boyunca onu elinde bulundurma hakkını da almış oluyordu Haklarını belirten beratı aldıktan sonra, hazineye ve mukelleflere karşı herhangi bir kanunsuzluk yapmadıkca maliknesinin elinden alınması soz konusu değildi Bu, XVIXVII yuzyıllardaki uygulamalardan cok farklı bir garanti getiriyordu Vde bakımından olduğu kadar, rekabet ve peşin şartları bakımından da daha onceki iltizamdan cok farklı ozellikleri vardı Rekabet sıkı bir takip ve kontrol altında etkin şekilde işletiliyordu Multezim malikne olarak satın aldığı vergi kaynağı icin hazineye onceden tespit edilmiş ve yıldan yıla değişmeyeceği garanti edilmiş sabit bir yıllık vergiyi odemekle yukumlu olacaktı Sistem, vergilendirilen kaynakların uretim kapasitelerini geliştirmeye multezimleri teşvik etmek amacıyla bunu yapıyordu Zira bu sayede artacağı umulan vergi gelirlerinin hazineye odenecek sabit yıllığın ustunde kalan kısmı multezimlere ait krı oluşturacaktı Multezim vergi kaynağını gelecekte kazanabileceği bu muhtemel krların bir nevi kapitalizasyonuna tekabul eden muaccele adı verilen bir peşin meblağı odeyerek satın alacaktı Bu peşin meblağ, potansiyel alıcıların katıldığı bir muzayede ile belirleniyordu ve daha onceki iltizam peşinlerinden genellikle hem cok daha buyuk bir meblağdı, hem de vde itibarıyla cok farklı idi; eski peşinler tahvil sonunda mutlaka odenmesi gereken kısa vdeli ve faizsiz idi Yeni peşin olarak muaccelede, mukataanın gelirine ve maliknecinin omrune gore farklı hadlerde de olsa az veya cok bir faiz mutlaka mevcuttu; ancak vde ebedi idi, yani hicbir zaman geri odenmesi soz konusu olmayan bir peşindi ve faiz odemesi de malikneci olduğu zaman son bulurdu Hazine icin bu muacceleler cok onemli bir yeni gelir kaynağı idi ve zamanla cok buyuyebilecekti Zira sistem sayesinde malikneciler vergi kaynağının uretim kapasitesini genişlettikce bir yandan bunların eline gececek vergi hasılat fazlaları artacak, diğer yandan sahipleri olup mukataalar devletce yeniden satılırken kapitalizasyon meblağları olarak muacceleler de yukselecekti Vergi iltizamlarını bir nevi aksiyon piyasasına kavuşturan bu sistem 1695 ’de uygulamaya konuldu ve XVIII yuzyıl boyunca buyuk yaygınlık kazanarak iktisadi faaliyetlerin her şubesinden alınmakta olan vergilerin hemen hepsi (gumruk, damga, oşur, ihtisap, bac vs) bu sisteme dahil edildi Amac ikiliydi, hem ekonomide vergilendirilebilir kaynakları koruyup geliştirebilecek, hem de vergi gelirlerini artıracaktı

Sistemin ekonomi uzerinde, beklenen olcude olmamakla birlikte başlangıc doneminde olumlu etkileri goruldu Yeni multezimler, satın aldıkları maliknelerde uretken faaliyetlere genellikle yardımcı oldular; guvenliği sağladılar, kredi verdiler, hatta uzun vdeli yatırımlar bile yaptılar Bunlar daha onceki iltizamda, hatta tımar sisteminde pek rastlanmayan yeniliklerdi Buyuk coğunluğu burokrat ve askeri zumre mensubu olan yeni multezimler bu sayede merkantil faaliyetlere meşru olarak kısmen katılma imknı elde ettiler Mamafih, bu yoldan kapitalist tipte bir muteşebbis oluşmadı Malikneciler, zengin birer rantiye burokrat olarak kaldılar Sistemin ekonomi uzerinde zamanla olumsuz etkilerinin ortaya cıkmasının başlıca kaynağı da bu oldu Fiskalizmin zorlaması ile bircok yeni vergi kalemi ihdas ve ilave edilerek sistem cok genişledi Rantiye haline gelen malikneciler, vergi toplamayı fiilen kendileri yapmayıp, ikinci ve hatta ucuncu elden multezimlere devretmeye başladılar Boylece sistem ekonomi uzerinde vergi yukunu arttırıcı ve uretim sektorunden giderek kalabalıklaşan rantiye zumrelerine gelir transferini buyuten bir meknizmadan ibaret hale geldi