Türkiye'nin en güncel forumlardan olan forumdas.com.tr'de forumda aktif ve katkısı olabilecek kişilerden gönüllü katkıda sağlayabilecek kişiler aranmaktadır.
iltasyazilim
FD Üye
Osmanlıda Basın
Osmanlılarda Basın ve yayın
Osmanlılarda Basın hakkında bilgi
Osmanlılar'da Basın
Osmanlı Devletinde İbrahim Müteferrika göre 1727 ’de birincil Osmanlı resmi matbaasının kurulmasından sonradan, belirlenmiş bir çevre içinde haberleşme, risaleler yoluyla olmuştu Matbaanın kullanılışından yaklaşık bir yüzyıl sonradan Darı Valisi Mehmed Ali Paşa tarafından Kahire ’de 1828 ’ yılında Türkçe ve Arapça olarak Vakayii Mısriyye adlı resmi vilayet gazetesi yayınlandı
İkinci Mahmud Han devrinde 11 Kasım 1831 yılında İstanbul ’da Yıllıki Vekayi adlı resmi gazete çıkarıldı Türkçenin yanına; Arapça, Fransızca, Rumca ve Ermenice de yayınlanan Yıllıki Vekayi ’nin basılması için İstanbul ’da Takvimhane matbaası kuruldu Takvimhane nazırı olarak da Es ’isim Efendi ödev edildi Haftalık olan bu gazetede devlete ait devlet haberlerinden diğer iç ve dış dünya hadiselerine de yer verildi Ama Sultan İkinci Mahmud Hanın vefatından daha sonra yalnızca devlete ait devlet haberlerine yer verildi Takvim abonesi 120 kuruş olan bu gazete beş bin adet basılıyor, başlıca devlet adamlarına ve memurlara şehir ve kasaba ileri gelenlerine, yabancı devlet temsilciliklerine dağıtılıyordu Manâlı hadiseler olduğu süre Varakai Mahsusa adıyla özel ilaveleri de yayınlanıyordu Tanzimattan sonradan bir ara yayını durdurulan Yıllıki Vekayi, 1855'ten sonra, Meclisi Aliyi Tanzimat Nizamnamesi'ni ve bu müessesenin hazırladığı nizamnameleri yayınlamakla devlete ait gazete olma hüviyetine daha çok yaklaştı 1 ’tan sonradan iyice devletle ilgili evrak ve nizamnameleri yayınlayan Yıllıki Vekayi 1878 ’de kapandı Fakat üç sene daha sonra 1881 ’de tekrar yayınlanmaya başladı 4 Kasım 1922 tarihine değin 4609 sayısı yayınlandı Ankara hükumeti kadar 211922 ’de Resmi Ceride 121928 ’de Resmi Gazete adını alarak yayınına devam etti
Takvimi Vekayi ’den başka, yabancı devletler nezdinde Osmanlı menfaatlerini korumak için Sultan Mahmud Han, Alexander Blacque Bey ’e Le Moniteur Ottoman adlı Fransızca bir gazete de çıkarttırmıştı Bu gazetenin, Yıllıki Vekayi ’nin Fransızcası olduğu da söylenmektedir
Sultan Abdülmecid Han tahta geçince, 1840 ’ta Türkçe yayınlanan Ceridei Havadis adlı gazeteyi neşrettirdi Başında, William Churchill adlı bir İngiliz gazetecisi vardı 1850 yılından sonra bu iki Türkçe gazeteden başka Fransızca, İtalyanca, Rumca, Ermenice ve Farsça elde etmek üzere on altıya yakın gazete yayınlanmaya başladı 1864 yılında William Churchill ’in ölümünden sonradan oğlu, Ceridei Havadis gazetesini kapatıp Ruznamei Ceridei Havadis adlı gazeteyi çıkarmaya başladı
Türkler kadar çıkarılan ilk özel gazete, 21 Ekim 1 ’ta neşredilen Tercümanı Ahval ’dir Sahibi Çapanoğlu Agah Efendi, başyazarı Şinasi olan bu gazete, bir haber gazetesi olmaktan ziyade, hükumet tenkidine kadar bugünkü gazetecilikte görülen pekçok şeyin menşeini teşkil eden hususlara yer verirdi Ilk zamanlar haftada bir, sonradan üç, sonradan Cuma hariç her gün yayınlandı Ama siyasi koşullar ve basında giderek gelişen rekabet karşısında 1131866 ’da yayın hayatına son verdi Çevirmenı Ahval gazetesinden ayrılan Şinasi, 27 Haziran 1862 ’den itibaren Tarifi Efkar ’ı çıkarmaya başladı Osmanlı ülkesinde Avrupai fikirlerin yayılmasına, dil tartışmasını ortaya atarak devletin bölünüp parçalanmasına yönelik akımların gelişmesi için çalışan, devletin temel politikalarını ve hükumetin icraatını tenkid eden muharrir ve yazarların çalıştığı Betimlemei Efkar gazetesi, daha fazla fikir gazetesi özelliğini taşıyordu
Bu özelliği sebebiyle gazeteye ilgi artıp, trajı yükseldi Şinasi ve Namık Kemal Avrupa ’ya kaçınca, Recaizade Ekrem tarafından çıkarıldı Fakat kamuoyundaki etkisini gitgide artarak kaybeden Tarifi Efkar 830 sayı çıktıktan sonradan 1866 ’da kapandı
Birincil Türk dergisi ise, 1850 ’de yayınlanmaya başlayan Vekayii Tıbbiye ’dir Meslek dergisi niteliğinde olan bu dergiden başka Temmuz 1862 ’de Münif Paşa göre Mecmuai Fünun yayınlanmaya başladı Oysa 1864 ’te kolera salgını yüzünden yayınını durduran Mecmuai Fünun, 1866 ’da bitmiş yayınlanmaya başladıysa da kısa bir müddet sonra yayına ara verdi Üçüncü kere 1883 yılında bitmiş yayınlanmaya başladı Fakat her yerde kapandı Mir ’beygirı Mecmuai İberi İntibah ve devamı olan İbretnüma ile Ceridei Askeriyye de birincil çıkan dergilerdendir
1 ’tan daha sonra Türkçe basınının, devlet ve hükumet ile hükumet ricaline karşı tavır alması, diğer dillerde yayınlanan gazetelerin de Osmanlı Devletinin bütünlüğünü bozmaya karşın yok edici yazılar neşretmeleri üzerine, saltanatı, hükumeti, Osmanlı toplumunu meydana getiren milletleri ve dinlerini saldırılardan koruyabilmek için bazı tedbirler alındı 1 ’ta bilhassa tanıdık olmayan basından şöyle bir taahhütname alınmaya başlandı:
“Osmanlı hükumetini, öteki devletlerle münasebetlerini, memurların çalışmalarını tenkid etmemek; başyazıları evvelden Basın Bürosuna bildirip onay ettirmek, Basın Bürosunun onaylama etmediği haberleri yayınlamamak, Avrupa gazetelerinde meydana çıkan yazıları düzeltmek gayesiyle Basın Bürosunca verilecek yazıları tıpkı yayınlamak gibi
Bu doğrultuda yapılan uygulamalar birçok şikayetlere sebeb oldu Tanzimatın getirdiği eşitlik ve kanunlara dayanan başvuru formu ilkelerinin çiğnendiğini ileri süren tanıdık olmayan basın mensupları, kapitülasyonlardan kullanmak istediler Tanıdık Olmayan gazeteleri ve gazetecileri cezalandırma veya ambargo teşebbüsleri aleyhinde, tanıdık olmayan devlet elçilerinin basın hürriyetinin sınırlarını belirleyici bir kanun bulunmaması ve kendi konsolosluk mahkemelerinde mantıklı düşünme edilmek istemeleri nedeniyle kanuni düzenlemeye gidildi 1864 ’te Matbuat Nizamnamesi çıkarıldı
Bu dönemde İstanbul ’da devletin sanki devlete ait gazetesi olan Fransızca Journal de Costantinople, İngilizce The Levant Herald, Fransızca Courier d ’Orient, Rumca Bizantis, Bulgarca Bulgaria, Ermenice Megs, Masis, Avedapar ve Tar gazeteleri çıkıyordu İzmir, Kahire, Beyrut gibi şehirler başta edinmek üzere diğer şehirlerde de azınlıklar ve Müslümanlar kadar hayli gazete yayınlandı Hem yeniden İstanbul ’da Mecmuai Havadis ve Münadi Erciyas adlı Anadolu gazeteleri de yayınlanıyordu
1864 ’te Matbuat Nizamnamesi'nin düzenlenmesinden daha sonra, Türk basın hayatı yeni bir devre girdi Bu nizamname, ön sansürü iyice kaldırıp, yabancı basının sorumsuzluklarına da sınırlar getirmişti Nitekim Nizamname'nin üçüncü maddesi, yabancıların da yerliler gibi muamele göreceklerini hükme bağladığından, kapitülasyonların basın alanına da yayılması önlenmiş oluyordu
Nizamname ile daha önce resmileşmiş olan Babıali Çeviri Odası, Matbuat Müdürlüğü gibi kurumlara yeni vazifeler veriliyordu Siyasi özellikteki yayınlara ruhsat atamak, yayınların muhtevasını gözden geçirmek, gazetelere verilecek devlete ait ilanları hazırlamak, Avrupa ’da Osmanlı Devleti karşı yayın yapan gazete ve kitapların ülkeye girmesine mani almak, bu kaidelere tutarsız davrananlar hakkında para ve hapis cezalarını göstermek bu vazifeler arasındaydı
Nizamname, bir ön sansür koymuyordu lakin, ağır para ve hapis cezalarıyla, başta padişah almak üzere, bütün idareyi (bakanlar, meclisler, mahkemeler, devlet kurumları ve memurlar), tanıdık olmayan devlet başkanları ve temsilcilerini, suçlayıcı ve kötüleyici yayınlardan koruyordu Nizamname, umumi çizgileriyle 1909 yılına dek yürürlükte kaldı
1867 senesinde Ali Süavi de çıkardığı Muhbir Gazetesi'nde hükumeti daha sert bir dille tenkid etmeye başladı ise de, kısa süre daha sonra kapandı
Matbuat Nizamnamesi'nin boşluklarından faydalanan basının hükumet erkanını sert bir şekilde tenkid etmesi üstüne 1867 ’de basını kontrol maksadıyla bir kararname çıkartıldı Sadrazam Ali Paşa kadar, bununla beraber kendi mevkiini desteklemek düşüncesi ile hazırlanan bu kararnameye Ali Kararnamesi denildi Bundan sonradan basına aleyhinde sert tedbirler uygulandı 1867 yılında İngilizce olarak meydana çıkan The Levant Herald gazetesi de, Yunanlıların, Girit ihtilalcilerini destekleyen hareketlerini övdüğü için kapatıldı İstanbul ’daki İngilizce gazetelerden, The Levant Times, bundan başka Bulgarca nüsha çıkarıp, Bulgar kavmiyetçiliğini destekleyen yazılar yayınlayarak Osmanlı Devletinin parçalanmasına çalıştı Bu dönemde Arap kavmiyetçiliğini özendirme için Avrupa ’da Arapça yayınlanan gazetelere karşısında, Babıali ’nin bedensel desteğiyle İstanbul ’da Arapça ElCevaib gazetesi yayınlandı
Hükumetin kendilerine verdiği vazifelere gitmeyerek Avrupa ’ya kaçan Ali Süavi, Namık Kemal ve Ziya paşalar, gittikleri yerde Prens Mustafa Fazıl Paşa ve Agah Efendi ile buluşarak; Muhbir, Ulum, Özgürlük, İttihad adında çıkardıkları gazetelerde Babıali ’nin aleyhinde yazılar yazdılar Dergilerin parasal kaynağını mason locasına belirtilmiş olan Mustafa Fazıl Paşa karşılıyordu Bu sırada İstanbul ’da; Eğribozlu Mehmed Arif kadar Ayinei Vatan, Şakir Efendi tarafından Muhib, Andon Efendi göre Muhibbi Vatan gazeteleri de yayınlandı sonradan bu gazeteler de değişik sebeplerle kapatıldılar
Mustafa Fazıl Paşa, Sultan Abdülaziz ’den affedilmesini isteyerek yurda dönünce, yurtdışına kaçmış olan ve sürgünde bulunan Yeni Osmanlılar, 1870 sonundan başlayarak yurda dönmeye başladılar Saraydan gördükleri para yardımı ile Basiret adlı gazeteyi neşreden Yeni Osmanlıların ılımlı grubunu teşkil eden Basiretçi Ali ve arkadaşları, Türk ve Müslüman unsurların çıkarlarını savundular Basiret Gazetesi bu sebeple 1871 ’de on binlik bir tiraja ulaştı 18701871 AlmanFransız savaşında Almanya ’yı destekleyen yazılar neşreden ve Alman hükumetinden yardım gören Basiret, Çırağan Vak ’asından sonradan Ali Süavi ’nin bir makalesini yayınladığı için 20 Mayıs 1878 ’de kapatıldı Benzer dönemde Ali Raşit ve Filip Efendi tarafından Terakki Gazetesi çıkarıldı Haftada altı gün yayınlanan birincil gazete olarak uyarı çeken Terakki Gazetesi, hukumete karşın fazla tenkitlerinden nedeniyle 1870 ve 1874'te iki defa kapatıldı Ebüzziya Tevfik, Ayetullah Bey, Recaizade Mahmut Ekrem gibi imzaların yeraldığı Terakki, mizahi Letaifi Asar ve hanımlar için Hanımlara Bile Bile adlı haftalık ilaveler neşretti HakayıkülVekayi adıyla yayınlama hayatına devam ettiyse de aynı gösterişli tutumunu sürdüremedi 1870 ’te tüm yazıları Ahmed Midhat Efendi tarafından yazılan, sonraları Bedir adını alan Atama Gazetesi neşredildi
1872 Haziranında Ahmed Midhat Efendinin idaresine geçen ve daha önce İskender Efendi tarafından yayınlanan İbret Gazetesi, Yeni Osmanlıların sözcüsü haline geldi Namık Kemal ’in baş yazarlığını yaptığı bu gazete 25000 gibi o güne kadar görülmemiş bir tiraja ulaştı ve yayınlama hayatı her tarafında 12000'den altında düşmedi Yazarları dağıtılmış sebeplerle İstanbul ’dan uzaklaştırılan İbret Gazetesi, Namık Kemal ’in Magosa ’ya gönderilmesiyle 1873 yılında kapandı Bu müddet içinde Aşir Efendi göre çıkarılan ve yazı işlerini Ebüzziya Tevfik ’in yürüttüğü Hadika, Ahmed Midhat Efendi göre yayınlanan ve okuyuculara faydalı bilgiler veren Dağarcık Dergisi, RavdatülMearif ve Ceridei Tıbbiyei Askeriyye dergileri ile Diyojen ’i çıkaran Teodor Kasap Efendi göre çıkarılan Düş ve Çıngıraklı Tatar gibi espri dergileri de neşredildi
1873 yılında Ebüzziya Tevfik ’in siyasi yazılarıyla dikkati çeken ve kısa süre içinde kapatılan Sirac adlı gazete, yirmi beşinci sayısında kapatılan ve bir espri gazetesi olan Latife, haberlere geniş yer ayırmasıyla belli ve akşam ilavesi çıkaran HülasatülEfkar Gazetesi, Ahmed Midhat Efendinin farklı alanlara yönlendirilmiş fıkra ve hikayelerden başka roman tefrikalarına da yer verdiği Kırkanbar Dergisi, Dolap, Mecmuai Nevadiri Asar, Müteferrika, Revnak adlı gazete ve dergiler yayınlamışsa da ömürleri kısa ve tesirleri eksik olmuştur
1873 yılında memleketin içine düştüğü siyasi ve ekonomik sıkıntılara iki taraflı ve tezgâhtar olması beklenen basın ve yayınlama organları iyice devletin aleyhinde yer alınca, memleketin içine düştüğü sıkıntılar gözönüne alınarak basına karşısında bir takım tedbirler alındı Bu tedbirler üstüne, Amerikan ve İngiliz misyonerlerinin parasal desteği ile geniş bir Arapça yayın merkezi haline gelen Beyrut ’taki basın çevreleri, 1874 ’ten daha sonra kendilerine daha kuytu egzersiz imkanı veren Mısır ’a gittiler Midhat Paşanın sadrazamlığı vaktinde İstanbul basınına karşısında zecri tedbirler uygulandı Bu tarihte vilayetlerde yayınlanan gazetelerin sayısı yirmiyi buldu Ayrıca devletçe masrafları karşılanarak kurulan vilayet basımevlerinde yerli ve özel gazete ve kitapların basılmasına da müsade verilince; kültür faaliyetlerini destekleme yolunda epeyce müsbet adımlar atıldı Yeniden benzer dönemde ülkenin dört bir yanına yayınlanan gazetelerin toplu halde okuyucuların incelemesine sunulduğu kıraathaneler (okuma salonları) açıldı Fakat o zamana dek hiçbir vergi ve rüsuma alt olmayan gazetelere, 1874 ’te, her gazeteye iki paralık pul yapıştırma mecburiyeti getirildi
Gazetelerin memleket şartlarını dikkate almamaları, tenkit ve hicivde ileri gitmeleri üzerine Haziran 1875 ’te siyasi özellikteki kitap ve dergilerin ön sansürden daha sonra yayınlanmasına karar verildi Benzer yılın Eylül ayında, 1864 Nizamnamesi ’ne “Ilave baskıların yalnızca devlete ait ilanlar için kullanılabileceği maddesi eklendi
1874 ’te Münif Paşa kadar çıkartılan, sanat ve ilim yazılarına yer veren haftada birkaç defa yayınlanan Mecmuai Maarif, Agop Baronyan kadar yayınlanan birincil tiyatro gazetesi olan Tiyatro, Basiretçi Ali Efendi tarafından çıkarılan mizah dergisi Kahkaha, Mehmed Arif Bey göre çıkarılan Uygarlık Dergisiyle, Şafak, Afitabı Maarif ve Misbahı Felah dergileri de yayınlandı 1875 yılında, Tevfik Bey kadar çıkarılan ve bir mizah dergisi olan Boşboğaz, yine bir diğer mizah dergisi Meddah, Mehmed Efendinin jurnal çıkardığı dini bilgiler neşrederek ilgi gören Sadakat Gazetesi, Teodor Kasap tarafından yayınlanan günlük İstikbal Gazetesi, Filip Efendinin yayınladığı Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinde de dağıtılmış şahıslar tarafından devam ettirilen Vakit Gazetesi, Şemseddin Sami ’nin başyazarlığını yaptığı, Rum asıllı Papadapulas kadar yayınlanan, daha sonra Mihran Efendi göre devralınan Sabahtan Gazetesi, Mehmed Tevfik Bey göre çıkarılan haftalık espri dergisi Çaylak ile; bunların dıştan Müsavat, Ümran, Selamet, Miratı İber, Muharrir, Mecmuai Maarif gibi kısa ömürlü gazete ve dergiler yayınlandı
1877 ’de Midhat Paşanın sadrazamlığı zamanında bir matbuat kanunu hazırlandı Bu dizayn mecliste kanunlaşmadan önce meclis dağıldı İki bölümden meydana gelen bu kanunun birinci bölümü matbaalara, ikinci bölümü ise basına ait hükümleri ihtiva ediyordu Benzer sene içinde basın suçlarını yargılayan Meclisi Ahkamı Adliye kuruldu Harb hali nedeniyle gazetelerin hükumeti tenkide karşın yayınlar yapmaları yasaklandı Bu suretle Osmanlı basını yeni bir döneme girdi
18761878 senelerinde pekçok gazete ve dergi çıkarıldı Bunların kesin başlıları; başyazarlığını Ahmed Midhat Efendinin yaptığı Çaylak, Tevfik Mehmet Bey tarafından çıkartılan Osmanlı Gazetesi, Şemseddin Sami ’nin başyazarlığını yaptığı ve Mihran Efendinin yayınladığı kısa süreli Tercümanı Şark Gazetesi, Türk basınının en dikkate layık gazetelerinden olan, Ahmed Midhat Efendinin çıkardığı Çevirmenı Hakikat Gazetesi, espri gazetesi Karagöz, çocuk gazetesi Bahçe ’dir
1878 ’de memleketin içinde bulunduğu harb hali sebebiyle, Osmanlı birliğini ve ülkesinin bütünlüğünü bozmaya yönelik yayınlara karşı bazı tedbirlere ihtiyaç duyuldu Maarif Nezareti, Matbuat Müdürlüğü ve Zabtiye Nezaretinin katkısıyla gazeteler üzerinde sansür uygulamasına gidildi Hariciye Nezaretinde de dış basınla ilgili Matbuatı Hariciye Müdürlüğü kuruldu
1878 ’de çıkmaya başlayan Tercümanı Hakikat Gazetesi, Ahmed Mithad Efendinin başarılı kalemi ile ve hükumeti tenkid etmeyen büyüklere şantaj, sansasyon niteliğinde olmayan önemli haberciliğiyle bu devrin en uzun ömürlü ve itibarlı gazetesi oldu Daha sonraki senelerde Ahmed Midhat Efendinin damadı Muallim Naci ’nin yöneticilik ettiği bir edebi ek verdi Bu son derece ciddi ve terbiyevi bir edebiyat mecmuasıydı Çocuklar için haftalık ilaveler verdi Bu gazetede telif romanlar yazı dizisi edildiği gibi, batı klasikleri de veriliyordu Midhat Efendi giderken 150 ’den fazla roman ve ilmi kitap yayınladı Kitaplar, çekici ve akılcı bir üsluba sahib olduğundan, okutucu ve öğreticiydi On dört ciltlik Avrupa Tarihi, üç ciltlik Dünya Tarihi serileri, o devirde millet göre merakla okundu
1879 ’da Ebüzziya Tevfik Bey göre Mecmuai Ebüzziya Dergisi çıkarıldı Ebüzziya Tevfik, pekçok kitaplar, yıllıklar yanında bir takım alışılmış eserler yayınladı Kütüphanei Ebüzziya adlı bir kolleksiyon meydana getirdi 1879 ’da Mehmed Ali göre iktisadi ve zirai konulara yer veren 15 günlük Araçi Servet ve 1880 ’de Vakayii Tıbbiye adlı meslek dergileri de yayınlandı 1881 ’de Encümeni Denetleme ve Tetkik, Maarif Nezareti ’nde de Muayenei Müellefat Komisyonu kuruldu 1888 ’de matbaaların bastığı bütün yayınlara önceden müsade aldıktan sonradan basma şartı getirildi
1891 ’den önce Çevirmenı Realite ’deri diğer; on iki bin tirajlı Sabah, Saadet ve Tarik gazeteleri de çıkarıldı Jön Türkler hareketinin belli başlı simalarından olan Murad Bey, 1885 yılında haftalık Mizan Dergisini çıkarmaya başladı Bir ara Avrupa ’ya kaçan Mizancı Murad, yayınına Paris ’te devam etti İkinci Meşrutiyetin ilanı üstüne İstanbul ’da her yerde yayınlanmaya başladıysa da uzun ömürlü olmadı; 1909 ’da her yerde kapandı
Kadrosunda Namık Kemal, Abdülhak Hamid Tarhan ’ın da bulunduğu Gayret Gazetesi, 1886 yılında yayınlanmaya başladı Abdülhalim Memduh, Tepedelenlizade Kamil, Cenab Şehabeddin gibi kimselerin yazı yazdığı Muhit Gazetesi 1888 ’de çıktı İlkokul çocuklarına esas bilgiler tahsis etmek gayesiyle eğitim ve öğretime karşın olan Mekteb Dergisi 1891'de kitap evi Karabet kadar çıkarıldı Bir müdet böyle yayınlandıktan daha sonra 1894 yılında edebiyat dergisi haline geldi, Edebiyatı Cedidecilerin toplandığı bu dergi, okuyucuların ilgisini çekmek için dağıtılmış yazınsal anketler düzenledi Edebiyat tarihi açısından kayda değer bir yer işgal eden Serveti Fünun Dergisi, Ahmed İhsan (Tokgöz) Bey kadar 27 Mart 1891 ’de çıkarılmaya başlandı Benzer dönemde yayınlanan Malumat adlı yazınsal dergiyle edebi tartışmalara giren Mal Varlığıi Fünun Dergisinde, Edebiyatı Cedideciler olarak adlandırılacak şair ve yazarlar bir araya geldi Ocak 1895 ’te mecmuanın idaresini Tevfik Fikret aldı ve altı takvim bir yayından sonradan 1901 ’de ayrılmasına karşın yayınına devam etti *
Osmanlılarda Basın ve yayın
Osmanlılarda Basın hakkında bilgi
Osmanlılar'da Basın
Osmanlı Devletinde İbrahim Müteferrika göre 1727 ’de birincil Osmanlı resmi matbaasının kurulmasından sonradan, belirlenmiş bir çevre içinde haberleşme, risaleler yoluyla olmuştu Matbaanın kullanılışından yaklaşık bir yüzyıl sonradan Darı Valisi Mehmed Ali Paşa tarafından Kahire ’de 1828 ’ yılında Türkçe ve Arapça olarak Vakayii Mısriyye adlı resmi vilayet gazetesi yayınlandı
İkinci Mahmud Han devrinde 11 Kasım 1831 yılında İstanbul ’da Yıllıki Vekayi adlı resmi gazete çıkarıldı Türkçenin yanına; Arapça, Fransızca, Rumca ve Ermenice de yayınlanan Yıllıki Vekayi ’nin basılması için İstanbul ’da Takvimhane matbaası kuruldu Takvimhane nazırı olarak da Es ’isim Efendi ödev edildi Haftalık olan bu gazetede devlete ait devlet haberlerinden diğer iç ve dış dünya hadiselerine de yer verildi Ama Sultan İkinci Mahmud Hanın vefatından daha sonra yalnızca devlete ait devlet haberlerine yer verildi Takvim abonesi 120 kuruş olan bu gazete beş bin adet basılıyor, başlıca devlet adamlarına ve memurlara şehir ve kasaba ileri gelenlerine, yabancı devlet temsilciliklerine dağıtılıyordu Manâlı hadiseler olduğu süre Varakai Mahsusa adıyla özel ilaveleri de yayınlanıyordu Tanzimattan sonradan bir ara yayını durdurulan Yıllıki Vekayi, 1855'ten sonra, Meclisi Aliyi Tanzimat Nizamnamesi'ni ve bu müessesenin hazırladığı nizamnameleri yayınlamakla devlete ait gazete olma hüviyetine daha çok yaklaştı 1 ’tan sonradan iyice devletle ilgili evrak ve nizamnameleri yayınlayan Yıllıki Vekayi 1878 ’de kapandı Fakat üç sene daha sonra 1881 ’de tekrar yayınlanmaya başladı 4 Kasım 1922 tarihine değin 4609 sayısı yayınlandı Ankara hükumeti kadar 211922 ’de Resmi Ceride 121928 ’de Resmi Gazete adını alarak yayınına devam etti
Takvimi Vekayi ’den başka, yabancı devletler nezdinde Osmanlı menfaatlerini korumak için Sultan Mahmud Han, Alexander Blacque Bey ’e Le Moniteur Ottoman adlı Fransızca bir gazete de çıkarttırmıştı Bu gazetenin, Yıllıki Vekayi ’nin Fransızcası olduğu da söylenmektedir
Sultan Abdülmecid Han tahta geçince, 1840 ’ta Türkçe yayınlanan Ceridei Havadis adlı gazeteyi neşrettirdi Başında, William Churchill adlı bir İngiliz gazetecisi vardı 1850 yılından sonra bu iki Türkçe gazeteden başka Fransızca, İtalyanca, Rumca, Ermenice ve Farsça elde etmek üzere on altıya yakın gazete yayınlanmaya başladı 1864 yılında William Churchill ’in ölümünden sonradan oğlu, Ceridei Havadis gazetesini kapatıp Ruznamei Ceridei Havadis adlı gazeteyi çıkarmaya başladı
Türkler kadar çıkarılan ilk özel gazete, 21 Ekim 1 ’ta neşredilen Tercümanı Ahval ’dir Sahibi Çapanoğlu Agah Efendi, başyazarı Şinasi olan bu gazete, bir haber gazetesi olmaktan ziyade, hükumet tenkidine kadar bugünkü gazetecilikte görülen pekçok şeyin menşeini teşkil eden hususlara yer verirdi Ilk zamanlar haftada bir, sonradan üç, sonradan Cuma hariç her gün yayınlandı Ama siyasi koşullar ve basında giderek gelişen rekabet karşısında 1131866 ’da yayın hayatına son verdi Çevirmenı Ahval gazetesinden ayrılan Şinasi, 27 Haziran 1862 ’den itibaren Tarifi Efkar ’ı çıkarmaya başladı Osmanlı ülkesinde Avrupai fikirlerin yayılmasına, dil tartışmasını ortaya atarak devletin bölünüp parçalanmasına yönelik akımların gelişmesi için çalışan, devletin temel politikalarını ve hükumetin icraatını tenkid eden muharrir ve yazarların çalıştığı Betimlemei Efkar gazetesi, daha fazla fikir gazetesi özelliğini taşıyordu
Bu özelliği sebebiyle gazeteye ilgi artıp, trajı yükseldi Şinasi ve Namık Kemal Avrupa ’ya kaçınca, Recaizade Ekrem tarafından çıkarıldı Fakat kamuoyundaki etkisini gitgide artarak kaybeden Tarifi Efkar 830 sayı çıktıktan sonradan 1866 ’da kapandı
Birincil Türk dergisi ise, 1850 ’de yayınlanmaya başlayan Vekayii Tıbbiye ’dir Meslek dergisi niteliğinde olan bu dergiden başka Temmuz 1862 ’de Münif Paşa göre Mecmuai Fünun yayınlanmaya başladı Oysa 1864 ’te kolera salgını yüzünden yayınını durduran Mecmuai Fünun, 1866 ’da bitmiş yayınlanmaya başladıysa da kısa bir müddet sonra yayına ara verdi Üçüncü kere 1883 yılında bitmiş yayınlanmaya başladı Fakat her yerde kapandı Mir ’beygirı Mecmuai İberi İntibah ve devamı olan İbretnüma ile Ceridei Askeriyye de birincil çıkan dergilerdendir
1 ’tan daha sonra Türkçe basınının, devlet ve hükumet ile hükumet ricaline karşı tavır alması, diğer dillerde yayınlanan gazetelerin de Osmanlı Devletinin bütünlüğünü bozmaya karşın yok edici yazılar neşretmeleri üzerine, saltanatı, hükumeti, Osmanlı toplumunu meydana getiren milletleri ve dinlerini saldırılardan koruyabilmek için bazı tedbirler alındı 1 ’ta bilhassa tanıdık olmayan basından şöyle bir taahhütname alınmaya başlandı:
“Osmanlı hükumetini, öteki devletlerle münasebetlerini, memurların çalışmalarını tenkid etmemek; başyazıları evvelden Basın Bürosuna bildirip onay ettirmek, Basın Bürosunun onaylama etmediği haberleri yayınlamamak, Avrupa gazetelerinde meydana çıkan yazıları düzeltmek gayesiyle Basın Bürosunca verilecek yazıları tıpkı yayınlamak gibi
Bu doğrultuda yapılan uygulamalar birçok şikayetlere sebeb oldu Tanzimatın getirdiği eşitlik ve kanunlara dayanan başvuru formu ilkelerinin çiğnendiğini ileri süren tanıdık olmayan basın mensupları, kapitülasyonlardan kullanmak istediler Tanıdık Olmayan gazeteleri ve gazetecileri cezalandırma veya ambargo teşebbüsleri aleyhinde, tanıdık olmayan devlet elçilerinin basın hürriyetinin sınırlarını belirleyici bir kanun bulunmaması ve kendi konsolosluk mahkemelerinde mantıklı düşünme edilmek istemeleri nedeniyle kanuni düzenlemeye gidildi 1864 ’te Matbuat Nizamnamesi çıkarıldı
Bu dönemde İstanbul ’da devletin sanki devlete ait gazetesi olan Fransızca Journal de Costantinople, İngilizce The Levant Herald, Fransızca Courier d ’Orient, Rumca Bizantis, Bulgarca Bulgaria, Ermenice Megs, Masis, Avedapar ve Tar gazeteleri çıkıyordu İzmir, Kahire, Beyrut gibi şehirler başta edinmek üzere diğer şehirlerde de azınlıklar ve Müslümanlar kadar hayli gazete yayınlandı Hem yeniden İstanbul ’da Mecmuai Havadis ve Münadi Erciyas adlı Anadolu gazeteleri de yayınlanıyordu
1864 ’te Matbuat Nizamnamesi'nin düzenlenmesinden daha sonra, Türk basın hayatı yeni bir devre girdi Bu nizamname, ön sansürü iyice kaldırıp, yabancı basının sorumsuzluklarına da sınırlar getirmişti Nitekim Nizamname'nin üçüncü maddesi, yabancıların da yerliler gibi muamele göreceklerini hükme bağladığından, kapitülasyonların basın alanına da yayılması önlenmiş oluyordu
Nizamname ile daha önce resmileşmiş olan Babıali Çeviri Odası, Matbuat Müdürlüğü gibi kurumlara yeni vazifeler veriliyordu Siyasi özellikteki yayınlara ruhsat atamak, yayınların muhtevasını gözden geçirmek, gazetelere verilecek devlete ait ilanları hazırlamak, Avrupa ’da Osmanlı Devleti karşı yayın yapan gazete ve kitapların ülkeye girmesine mani almak, bu kaidelere tutarsız davrananlar hakkında para ve hapis cezalarını göstermek bu vazifeler arasındaydı
Nizamname, bir ön sansür koymuyordu lakin, ağır para ve hapis cezalarıyla, başta padişah almak üzere, bütün idareyi (bakanlar, meclisler, mahkemeler, devlet kurumları ve memurlar), tanıdık olmayan devlet başkanları ve temsilcilerini, suçlayıcı ve kötüleyici yayınlardan koruyordu Nizamname, umumi çizgileriyle 1909 yılına dek yürürlükte kaldı
1867 senesinde Ali Süavi de çıkardığı Muhbir Gazetesi'nde hükumeti daha sert bir dille tenkid etmeye başladı ise de, kısa süre daha sonra kapandı
Matbuat Nizamnamesi'nin boşluklarından faydalanan basının hükumet erkanını sert bir şekilde tenkid etmesi üstüne 1867 ’de basını kontrol maksadıyla bir kararname çıkartıldı Sadrazam Ali Paşa kadar, bununla beraber kendi mevkiini desteklemek düşüncesi ile hazırlanan bu kararnameye Ali Kararnamesi denildi Bundan sonradan basına aleyhinde sert tedbirler uygulandı 1867 yılında İngilizce olarak meydana çıkan The Levant Herald gazetesi de, Yunanlıların, Girit ihtilalcilerini destekleyen hareketlerini övdüğü için kapatıldı İstanbul ’daki İngilizce gazetelerden, The Levant Times, bundan başka Bulgarca nüsha çıkarıp, Bulgar kavmiyetçiliğini destekleyen yazılar yayınlayarak Osmanlı Devletinin parçalanmasına çalıştı Bu dönemde Arap kavmiyetçiliğini özendirme için Avrupa ’da Arapça yayınlanan gazetelere karşısında, Babıali ’nin bedensel desteğiyle İstanbul ’da Arapça ElCevaib gazetesi yayınlandı
Hükumetin kendilerine verdiği vazifelere gitmeyerek Avrupa ’ya kaçan Ali Süavi, Namık Kemal ve Ziya paşalar, gittikleri yerde Prens Mustafa Fazıl Paşa ve Agah Efendi ile buluşarak; Muhbir, Ulum, Özgürlük, İttihad adında çıkardıkları gazetelerde Babıali ’nin aleyhinde yazılar yazdılar Dergilerin parasal kaynağını mason locasına belirtilmiş olan Mustafa Fazıl Paşa karşılıyordu Bu sırada İstanbul ’da; Eğribozlu Mehmed Arif kadar Ayinei Vatan, Şakir Efendi tarafından Muhib, Andon Efendi göre Muhibbi Vatan gazeteleri de yayınlandı sonradan bu gazeteler de değişik sebeplerle kapatıldılar
Mustafa Fazıl Paşa, Sultan Abdülaziz ’den affedilmesini isteyerek yurda dönünce, yurtdışına kaçmış olan ve sürgünde bulunan Yeni Osmanlılar, 1870 sonundan başlayarak yurda dönmeye başladılar Saraydan gördükleri para yardımı ile Basiret adlı gazeteyi neşreden Yeni Osmanlıların ılımlı grubunu teşkil eden Basiretçi Ali ve arkadaşları, Türk ve Müslüman unsurların çıkarlarını savundular Basiret Gazetesi bu sebeple 1871 ’de on binlik bir tiraja ulaştı 18701871 AlmanFransız savaşında Almanya ’yı destekleyen yazılar neşreden ve Alman hükumetinden yardım gören Basiret, Çırağan Vak ’asından sonradan Ali Süavi ’nin bir makalesini yayınladığı için 20 Mayıs 1878 ’de kapatıldı Benzer dönemde Ali Raşit ve Filip Efendi tarafından Terakki Gazetesi çıkarıldı Haftada altı gün yayınlanan birincil gazete olarak uyarı çeken Terakki Gazetesi, hukumete karşın fazla tenkitlerinden nedeniyle 1870 ve 1874'te iki defa kapatıldı Ebüzziya Tevfik, Ayetullah Bey, Recaizade Mahmut Ekrem gibi imzaların yeraldığı Terakki, mizahi Letaifi Asar ve hanımlar için Hanımlara Bile Bile adlı haftalık ilaveler neşretti HakayıkülVekayi adıyla yayınlama hayatına devam ettiyse de aynı gösterişli tutumunu sürdüremedi 1870 ’te tüm yazıları Ahmed Midhat Efendi tarafından yazılan, sonraları Bedir adını alan Atama Gazetesi neşredildi
1872 Haziranında Ahmed Midhat Efendinin idaresine geçen ve daha önce İskender Efendi tarafından yayınlanan İbret Gazetesi, Yeni Osmanlıların sözcüsü haline geldi Namık Kemal ’in baş yazarlığını yaptığı bu gazete 25000 gibi o güne kadar görülmemiş bir tiraja ulaştı ve yayınlama hayatı her tarafında 12000'den altında düşmedi Yazarları dağıtılmış sebeplerle İstanbul ’dan uzaklaştırılan İbret Gazetesi, Namık Kemal ’in Magosa ’ya gönderilmesiyle 1873 yılında kapandı Bu müddet içinde Aşir Efendi göre çıkarılan ve yazı işlerini Ebüzziya Tevfik ’in yürüttüğü Hadika, Ahmed Midhat Efendi göre yayınlanan ve okuyuculara faydalı bilgiler veren Dağarcık Dergisi, RavdatülMearif ve Ceridei Tıbbiyei Askeriyye dergileri ile Diyojen ’i çıkaran Teodor Kasap Efendi göre çıkarılan Düş ve Çıngıraklı Tatar gibi espri dergileri de neşredildi
1873 yılında Ebüzziya Tevfik ’in siyasi yazılarıyla dikkati çeken ve kısa süre içinde kapatılan Sirac adlı gazete, yirmi beşinci sayısında kapatılan ve bir espri gazetesi olan Latife, haberlere geniş yer ayırmasıyla belli ve akşam ilavesi çıkaran HülasatülEfkar Gazetesi, Ahmed Midhat Efendinin farklı alanlara yönlendirilmiş fıkra ve hikayelerden başka roman tefrikalarına da yer verdiği Kırkanbar Dergisi, Dolap, Mecmuai Nevadiri Asar, Müteferrika, Revnak adlı gazete ve dergiler yayınlamışsa da ömürleri kısa ve tesirleri eksik olmuştur
1873 yılında memleketin içine düştüğü siyasi ve ekonomik sıkıntılara iki taraflı ve tezgâhtar olması beklenen basın ve yayınlama organları iyice devletin aleyhinde yer alınca, memleketin içine düştüğü sıkıntılar gözönüne alınarak basına karşısında bir takım tedbirler alındı Bu tedbirler üstüne, Amerikan ve İngiliz misyonerlerinin parasal desteği ile geniş bir Arapça yayın merkezi haline gelen Beyrut ’taki basın çevreleri, 1874 ’ten daha sonra kendilerine daha kuytu egzersiz imkanı veren Mısır ’a gittiler Midhat Paşanın sadrazamlığı vaktinde İstanbul basınına karşısında zecri tedbirler uygulandı Bu tarihte vilayetlerde yayınlanan gazetelerin sayısı yirmiyi buldu Ayrıca devletçe masrafları karşılanarak kurulan vilayet basımevlerinde yerli ve özel gazete ve kitapların basılmasına da müsade verilince; kültür faaliyetlerini destekleme yolunda epeyce müsbet adımlar atıldı Yeniden benzer dönemde ülkenin dört bir yanına yayınlanan gazetelerin toplu halde okuyucuların incelemesine sunulduğu kıraathaneler (okuma salonları) açıldı Fakat o zamana dek hiçbir vergi ve rüsuma alt olmayan gazetelere, 1874 ’te, her gazeteye iki paralık pul yapıştırma mecburiyeti getirildi
Gazetelerin memleket şartlarını dikkate almamaları, tenkit ve hicivde ileri gitmeleri üzerine Haziran 1875 ’te siyasi özellikteki kitap ve dergilerin ön sansürden daha sonra yayınlanmasına karar verildi Benzer yılın Eylül ayında, 1864 Nizamnamesi ’ne “Ilave baskıların yalnızca devlete ait ilanlar için kullanılabileceği maddesi eklendi
1874 ’te Münif Paşa kadar çıkartılan, sanat ve ilim yazılarına yer veren haftada birkaç defa yayınlanan Mecmuai Maarif, Agop Baronyan kadar yayınlanan birincil tiyatro gazetesi olan Tiyatro, Basiretçi Ali Efendi tarafından çıkarılan mizah dergisi Kahkaha, Mehmed Arif Bey göre çıkarılan Uygarlık Dergisiyle, Şafak, Afitabı Maarif ve Misbahı Felah dergileri de yayınlandı 1875 yılında, Tevfik Bey kadar çıkarılan ve bir mizah dergisi olan Boşboğaz, yine bir diğer mizah dergisi Meddah, Mehmed Efendinin jurnal çıkardığı dini bilgiler neşrederek ilgi gören Sadakat Gazetesi, Teodor Kasap tarafından yayınlanan günlük İstikbal Gazetesi, Filip Efendinin yayınladığı Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinde de dağıtılmış şahıslar tarafından devam ettirilen Vakit Gazetesi, Şemseddin Sami ’nin başyazarlığını yaptığı, Rum asıllı Papadapulas kadar yayınlanan, daha sonra Mihran Efendi göre devralınan Sabahtan Gazetesi, Mehmed Tevfik Bey göre çıkarılan haftalık espri dergisi Çaylak ile; bunların dıştan Müsavat, Ümran, Selamet, Miratı İber, Muharrir, Mecmuai Maarif gibi kısa ömürlü gazete ve dergiler yayınlandı
1877 ’de Midhat Paşanın sadrazamlığı zamanında bir matbuat kanunu hazırlandı Bu dizayn mecliste kanunlaşmadan önce meclis dağıldı İki bölümden meydana gelen bu kanunun birinci bölümü matbaalara, ikinci bölümü ise basına ait hükümleri ihtiva ediyordu Benzer sene içinde basın suçlarını yargılayan Meclisi Ahkamı Adliye kuruldu Harb hali nedeniyle gazetelerin hükumeti tenkide karşın yayınlar yapmaları yasaklandı Bu suretle Osmanlı basını yeni bir döneme girdi
18761878 senelerinde pekçok gazete ve dergi çıkarıldı Bunların kesin başlıları; başyazarlığını Ahmed Midhat Efendinin yaptığı Çaylak, Tevfik Mehmet Bey tarafından çıkartılan Osmanlı Gazetesi, Şemseddin Sami ’nin başyazarlığını yaptığı ve Mihran Efendinin yayınladığı kısa süreli Tercümanı Şark Gazetesi, Türk basınının en dikkate layık gazetelerinden olan, Ahmed Midhat Efendinin çıkardığı Çevirmenı Hakikat Gazetesi, espri gazetesi Karagöz, çocuk gazetesi Bahçe ’dir
1878 ’de memleketin içinde bulunduğu harb hali sebebiyle, Osmanlı birliğini ve ülkesinin bütünlüğünü bozmaya yönelik yayınlara karşı bazı tedbirlere ihtiyaç duyuldu Maarif Nezareti, Matbuat Müdürlüğü ve Zabtiye Nezaretinin katkısıyla gazeteler üzerinde sansür uygulamasına gidildi Hariciye Nezaretinde de dış basınla ilgili Matbuatı Hariciye Müdürlüğü kuruldu
1878 ’de çıkmaya başlayan Tercümanı Hakikat Gazetesi, Ahmed Mithad Efendinin başarılı kalemi ile ve hükumeti tenkid etmeyen büyüklere şantaj, sansasyon niteliğinde olmayan önemli haberciliğiyle bu devrin en uzun ömürlü ve itibarlı gazetesi oldu Daha sonraki senelerde Ahmed Midhat Efendinin damadı Muallim Naci ’nin yöneticilik ettiği bir edebi ek verdi Bu son derece ciddi ve terbiyevi bir edebiyat mecmuasıydı Çocuklar için haftalık ilaveler verdi Bu gazetede telif romanlar yazı dizisi edildiği gibi, batı klasikleri de veriliyordu Midhat Efendi giderken 150 ’den fazla roman ve ilmi kitap yayınladı Kitaplar, çekici ve akılcı bir üsluba sahib olduğundan, okutucu ve öğreticiydi On dört ciltlik Avrupa Tarihi, üç ciltlik Dünya Tarihi serileri, o devirde millet göre merakla okundu
1879 ’da Ebüzziya Tevfik Bey göre Mecmuai Ebüzziya Dergisi çıkarıldı Ebüzziya Tevfik, pekçok kitaplar, yıllıklar yanında bir takım alışılmış eserler yayınladı Kütüphanei Ebüzziya adlı bir kolleksiyon meydana getirdi 1879 ’da Mehmed Ali göre iktisadi ve zirai konulara yer veren 15 günlük Araçi Servet ve 1880 ’de Vakayii Tıbbiye adlı meslek dergileri de yayınlandı 1881 ’de Encümeni Denetleme ve Tetkik, Maarif Nezareti ’nde de Muayenei Müellefat Komisyonu kuruldu 1888 ’de matbaaların bastığı bütün yayınlara önceden müsade aldıktan sonradan basma şartı getirildi
1891 ’den önce Çevirmenı Realite ’deri diğer; on iki bin tirajlı Sabah, Saadet ve Tarik gazeteleri de çıkarıldı Jön Türkler hareketinin belli başlı simalarından olan Murad Bey, 1885 yılında haftalık Mizan Dergisini çıkarmaya başladı Bir ara Avrupa ’ya kaçan Mizancı Murad, yayınına Paris ’te devam etti İkinci Meşrutiyetin ilanı üstüne İstanbul ’da her yerde yayınlanmaya başladıysa da uzun ömürlü olmadı; 1909 ’da her yerde kapandı
Kadrosunda Namık Kemal, Abdülhak Hamid Tarhan ’ın da bulunduğu Gayret Gazetesi, 1886 yılında yayınlanmaya başladı Abdülhalim Memduh, Tepedelenlizade Kamil, Cenab Şehabeddin gibi kimselerin yazı yazdığı Muhit Gazetesi 1888 ’de çıktı İlkokul çocuklarına esas bilgiler tahsis etmek gayesiyle eğitim ve öğretime karşın olan Mekteb Dergisi 1891'de kitap evi Karabet kadar çıkarıldı Bir müdet böyle yayınlandıktan daha sonra 1894 yılında edebiyat dergisi haline geldi, Edebiyatı Cedidecilerin toplandığı bu dergi, okuyucuların ilgisini çekmek için dağıtılmış yazınsal anketler düzenledi Edebiyat tarihi açısından kayda değer bir yer işgal eden Serveti Fünun Dergisi, Ahmed İhsan (Tokgöz) Bey kadar 27 Mart 1891 ’de çıkarılmaya başlandı Benzer dönemde yayınlanan Malumat adlı yazınsal dergiyle edebi tartışmalara giren Mal Varlığıi Fünun Dergisinde, Edebiyatı Cedideciler olarak adlandırılacak şair ve yazarlar bir araya geldi Ocak 1895 ’te mecmuanın idaresini Tevfik Fikret aldı ve altı takvim bir yayından sonradan 1901 ’de ayrılmasına karşın yayınına devam etti *
