özürlüler Için Bakim Sigortasi önerisi

özürlüler Için Bakim Sigortasi önerisi DoçDrErtan KAHRAMANOGLU Sosyal Devlet olmanin kosullarindan en basta geleni, vatandaslarin her bakimdan refah ve emniyet içinde yasamalarini ve sosyal refahlarini garanti altina almaktir Bunu saglamanin yollarindan birisi de insanlarin sosyal ve ekonomik açidan güvenceli ayla getirilmesi çarelerinin hayata geçirilmesidir Artik, çagdas devlet anlayisinda, toplumdaki insanlarin tümünün bütün iyilik haline yani sosyal refaha sahip olmasinin saglanmasi Devletin asli sorumluluklari arasinda yer almistir Devlet bu görevini ya dogrudan kendisi veya toplumun potansiyelini kullanarak kendi sorumlulugunda kurdurdugu, izleyip denetledigi örgüt ve hizmetler araciligi ile yerine getirmektedir Bu çerçevede, Devletin önemle üzerinde durmasi gerekli konulardan biri de vatandaslarin sosyal emniyet haklarindan yeterince yararlanmasinin gerçeklestirilmesi olmaktadir Özel gereksinim Gruplari Toplumun tüm bireylerinin esitlik ilkesine uygun bir sekilde sosyal güvenlik haklarindan yararlanmasi anlayisi dogrultusunda, genel nüfus içinde çesitli nedenlerle özel gereksinim gruplari olarak adlandirabilecegimiz vatandaslar için özel türdeki hizmetlerin gelistirilmesi Sosyal Devlet açisindan ayri bir öneme sahip bulunmaktadir Sahip olduklari psikolojik, biyoloji ile ilgili, sosyal ve ekonomik kökenli bazi bariz güçlük, sorun ve engeller, yeti kaybi, hastalik gibi nedenlerle toplum yasaminda bütün ve etkin bireyler olarak yer alamayan ve baskalarinin yardım, yardim ve müdahalelerine gereklilik duyan insan gruplari seklinde tanimlanabilecek özel gereksinim gruplari özelliklerine göre çesitlilik göstermekte ve önlemlerin de buna göre alinmasi gerekli hale gelmektedir Özel gereksinim gruplarini asagidaki gibi tahsis etmek olasidir * Fiziksel, zihinsel veya ruhsal yönden bayağı fonksiyonlarini yerine getirmekte engelleri olan, böylece toplum yasaminda etkin bireyler olarak yer almalarinda güçlükleri bulunan ve baskalarinin kesintisiz bakim ve ihtimamina gereklilik duyan kisiler * Kendi ellerinde olmaksizin, normal çalisma kosullarinda istihdam sürecine giremeyen ve bu nedenle geçimlerini saglamaya yetecek aidat geliri elde etme olanagindan mahrum bulunanlar * Istihdam sürecine girmis oldugu halde, çalisma dönemi içinde geçici veya uzun süreli hastalik, kaza ve yarı sosyal riskler nedeni ile kazanç kayiplari ya da gider artislari ile karsilasan, bu nedenle kendisinin ve ailesinin geçimini saglamakta güçlük çeken kisiler * Istihdam sürecine girebilme olanaklarina sahip olmalarina, kazanç getirici bir iste çalisabilecek matem ve güçte bulunmalarina, çalisma istegi içinde olmalarina karsin is bulamama nedeniyle geçimlerini saglamaktan mahrum olanlar * Bir gelire sahip olmakla birlikte, kendi gelirlerinin fazla üzerinde ve karsilayamayacagi değin yüksek giderlere niçin olan umulmadık risklerle karsilasanlar * Ekonomik yönden yeterli bir düzeye sahip olmakla birlikte sosyal nedenlerle belirli türde ihtisas hizmetleri olmadigi takdirde yasamlarini devam etmek ya da muhakkak bir uyum kurmakta güçlük çeken yani sosyal mahrumiyet içinde bulunanlar Bu saydigimiz nitelikteki özel ihtiyaç gruplari içinde en keskin olanlari hiç tartismasiz özürlülerin yer aldigi gruplardir böylece, özürlülerin tümünü kapsayan sosyal rahat önlemlerinin alinmasi bir toplumsal yükümlülüktür Oysa, özürlüler arasinda da pek bir grup vardir ki, bunlar günlük yasamin gereklerini yerine getirmekten tamamen aciz durumda olup kesintisiz bakima ve korunmaya ihtiyaç duymaktadir Ülkemizde sayilari epeyce kabarik olan bu grubun özel nitelikli koruma ve bakim hizmetlerine ihtiyaçlari diger özel gereklilik gruplarina nazaran daha bir ayricalik göstermekte ve önem kazanmaktadir Bu grubun ihtiyaçlarinin karsilanabilmesi ise yasal olarak güvence altina alinmis, sistematik, kalici ve dinç uygulamalarla olanaklidir Ülkemizde, özürlülerin korunmasi, bakilmasi ve rehabilitasyonlari ile ilgili hizmetlerin sosyal hizmetler ve sosyal emniyet uygulamalari kapsaminda gerçeklestirilmeye çalisildigi görülmektedir Oysa, bu hizmetlerin nitelik, nicelik ve ülke çapindaki yayginligi bakimindan üstünde durulmasi ve yeni tatbik yollarinin arastirilmasi siklet kazanmaktadir Esas özellikleri itibariyle sosyal hizmetler kapsaminda yer alan bakim hizmetleri açisindan ülkemizde sosyal emniyet yönünden de yeni uygulamalara geçilmesi kaçinilmazdir Bu uygulamalardan birinin bakim sigortasi olabilecegi düsünülebilir Yeni bir başvuru modeli olarak Bakim Sigortasi, ülkemiz için de önerilebilecek bir özellige sahip bulunmaktadir Günümüzde sosyal emniyet herzamanki anlamdaki yaslilik, hastalik, vefat gibi risklerin yani sira yeni riskleri de konu edinmeye baslamistir Bu risklerden biri de bakima yoksul olma halidir Kisinin içinde bulundugu bakima muhtaçlik hali, bireyin kendisi, ailesi ve toplum ile ilgili fazla yönü olan bir tesir alanina sahip bulunmaktadir Bakima fakir olma ya da bir baska deyisle baskasina bagimli katılmak hali, her seyden önce kisi için örseleyici özellikler tasimaktadir Günlük yasamin gereklerini tek basina yerine getirememesi, öz bakimini saglayamamasi, üretkenlikte basari gösterememesi ve kendini tamamiyle baskalarina bagimli hissetmesi onun üstünde psikolojik ve sosyal yönden olumsuz etkiler yaratmakta, bu ise gerginlik, kesintisiz kaygi, islevsizlik duygusu, çesitli komplekslere sahip olma ve iliski bozukluklarina yol açabilmektedir Bakima yoksul bir kisinin varligi aileyi de negatif yönde etkilemekte, hatta ailenin dirlik ve bütünlügünü tehdit edici özelliklere sahip bulunmaktadir Sosyal, psikolojik ve ekonomik içerikli tüm güçlüklere karsin bakim ve koruma islevini yerine getiren ailenin desteklenmesi, sorunlarinin çözümünde yardimci olunmasi ve gönül huzuruna kavusturulmasi toplumsal bir yükümlülüktür Bu mecburiyet çerçevesinde önemle üzerinde durulmasi gerekli bir konu vardir fakat o da “ben ölünce o’na kim bakacak endisesinden kaynaklanan duygudur Bir çok unsuru içinde tasiyan, genis anlamli ve ilk önce giderilmesi gerekli olan bu duygu agirlikli olarak sosyal hizmetler ile iliskili gibi görünüyor ise de sosyal güvenligin de konusu olmaktadir Bakima muhtaçlik halinin toplum yönünden anlami ise büyüktür Toplum içinde toplumsal yasama tamamiyle katilamayan, islevlerini iyice yerine getiremeyen bagimli kisilerin varliginin toplumu sosyal ve ekonomik yönden negatif olarak etkilenmesi kaçinilmaz bir gerçektir Bu etkilerin en aza indirilmesi yollarinin aranmasi ayrıca kişi ve hem de toplum refahi açisindan bir mecburiyet olarak karsimiza çikmaktadir Bakima muhtaçlik riski ile karsi karsiya kalan özellikle bakima fakir özürlüler gibi özel gereklilik gruplari için sosyal hizmetlerin yani sira sosyal güvenlik uygulamalarina da ihtiyaç kendini manâlı bir sekilde hissettirmektedir Çok yönü olan ve çok boyutlu bir görünüme sahip olan özürlü bireylerin bakim ve korunmasi konusuna fazla yönü olan yaklasilmasi ve çözümler üretilmesi kaçinilmazdir Bu önlemlerden biri de, sosyal emniyet uygulamalari çerçevesinde Bati Dünyasinda yer almaya basladigina tanik oldugumuz Bakim Sigortasi uygulamasidir Bakim Sigortasi, mevcut sosyal emniyet sistemi içinde yer almayan bir sigorta koludur ve bakima fakir olup baskasina bagimli olan kisileri kapsamina almaktadir Bakim Sigortasi uygulamasinda “bakima muhtaçlik bir tehlike olarak kabul edilmektedir 1 Ocak 1995 tarihinde Almanya’da evde bakim hizmeti ile baslayan (sonradan 1 Nisan 1996 tarihinde kurum bakamina da geçilmistir) örneginde de gördügümüz üzere, Bakim Sigortasi bakima fakir kisilere gelecek yasamlarinin garanti altina alinmasi duygusunu saglayan katilimli yani primli sisteme dayali bir sosyal emniyet uygulamasidir (Bakiniz, 1: DILIK, 1998; 4: SCHEILADLUNG, 1995) Bakim Sigortasi, çesitli yönlerden yararli bir dilekçe özelligine sahip bulunmaktadir Sosyal bakim hizmetlerinin maliyetlerinin ve finansmaninin düzenlenmesi, finansman yönteminde vakti geldiginde ödeme sistemi ve fon olusturulmasi, katilim esasinin söz konusu olmasi nedeniyle bakima muhtaçlik riskinin toplum kesimleri tarafindan ortaklasa karsilanmasi, bakim zorunlulugunun yasal açidan garanti altina alinmasi gibi hususlar Bakim Sigortasi’nin saglayacagi yararlar arasinda sayilabilir Fakat, Bakim Sigortasina yalnızca bir finansman kaynagi olarak bakmamak, saglik ve sosyal hizmetler ile bagini enerjik bir sekilde koymak gerekmektedir Bakim Sigortasi’nin Olusturulmasinda Bazi Temeller Bakim sigortasi kurulurken bazi esas konularin dikkate alinmasi ve bunlarla ilgili ayrintili degerlendirmeler yapilarak tüm açikligiyla belirginlestirilmesi gereklidir Bu baglamda, Bakim Sigortasi kurulurken asagida belirli esaslarin göz önünde tutulmasinin yararli olacagi düsünülmektedir a) Kapsanan Tehlike Türü: Bu konu ile ilgili olarak ilk olarak bakima muhtaç kisinin ve bakima muhtaçlik riskinin fazla açik bir biçimde tanimlanmasi, derecelerinin belirlenmesi ve hangi ihtiyaçlarin karsilanacaginin kararlastirilmasi önemlidir b) Finansman Yöntemi ve Kaynagi: Kurulacak hizmet aginin finansmaninin hangi sistem çerçevesinde ve nasil yerine getirileceginin, kaynaklarin neler oldugunun, prim türlerinin ve bu primlerin kimlerden ve hangi esaslara kadar toplanacaginin, fon olusturma tekniklerinin ve kullanilmasindaki esaslarin belirlenip planlanmasi bir diger manâlı konuyu olusturmaktadir c) Yarar Türü: Bakima yoksul kisilere hangi kosullarda ne gibi hizmetlerin sunulabileceginin belirlenmiş hatlariyla belirlenmesi, hak sahibi olduklari sosyal yardimlarin (ayni ve nakdi) nitelik ve türlerinin açikliga kavusturulmasi gerekmektedir d) Örgütlenme: Bütün bunlarin hangi örgütsel yapi ve isleyis içinde gerçeklestirilecegi, örgütlenmenin hangi yönetim sistemi içinde nasil olusturulacagi konusu en ince ayrintilarina tarafından düsünülüp tasarlanmasi gerekli, baskı ama hayati öneme sahip öncelikli konular arasinda yer almaktadir Yukarida deginilen temel konulara açiklik getirilmeden yapilacak her girisimin basarisizlikla sonuçlanacagi açiktir bu nedenle, ülkemizde de Bakim Sigortasi gibi yeni bir uygulamaya geçilmesi düsünüldügünde konunun bu esaslar çerçevesinde ayrıntılı olarak tartisilmasi, her yönünün özenle ele alinmasi ve netlige kavusturulmasi önemlidir Türkiye’de Bakim Sigortasinin Kurulmasi Sosyal güvenlik alaninda halen çoğu sikintinin yasandigi, sistemin yeni bastan düzenlenmesinin tartisildigi ülkemizde yeni bir uygulama olarak Bakim Sigortasina geçilmesi böylece kolay gibi gözükmemektedir Oysa, basta özürlüler almak üzere yaslilar ve hastalar için ihtiyaçlar göz önünde tutuldugunda Bakim Sigortasi gibi çagdas bir uygulamanin baslatilmasi da kaçinilmaz bir reel olarak karsimiza çikmaktadir Bu fiilen hareketle, ülkemizdeki sosyal emniyet, saglik ve sosyal hizmetler alanlarindaki kosullari göz ardi etmeksizin konuyu koyulmak ve Bakim Sigortasini hiç olmazsa simdilik bir pilot uygulama biçiminde ve özürlüler gibi belirtilmiş bir gaye grubuna yönelik olarak baslatmak için olanaklari arastirmak ve girisimde bulunmak gerekmektedir Baslatilacak böyle bir uygulamadan elde edilecek verilerin ve deneyimlerin degerlendirilmesi ile hizmetin zaman içinde genisletilmesinin gerçeklesmesi söz konusu olacaktir Bakim Sigortasinin ülkemizde öncelikle özürlülere karşın olarak baslatilmasi düsünüldügünde bizim için ilk endise kaynagini örgütlenme ve finansman konulari olusturmakta bunlarin yani sira bugünkü sinirli gibi gözüken kaynaklar çerçevesinde ne gibi yararlarin nasil saglanabilecegi konulari da tartı kazanmaktadir Asagida, bu konulara iliskin bazi seçenekler üzerinde durulacak ve olabilirliklerin belirlenmesine çalisilacaktir Örgütlenme Özürlüler için Bakim Sigortasinin ülkemizdeki örgütlenmesinden bazi seçenekler üzerinde durulabilir Söyle fakat: a) Mevcut Sosyal Sigorta Kuruluslarindan biri tarafindan Bakim Sigortasi uygulamasinin yerine getirilmesi b) Diger ulus sosyal sigorta kuruluslarinin yani sira ayri ve eşsiz yeni bir kurulusun kurulmasi c) Bakim Sigortasinin, kurulus hazirliklari sürdürülen ve yasa taslagi hazirlanmis olan Genel Saglik Sigortasi (yeni olağan ile Kisisel Saglik Sigortasi) kapsamina alinmasi d) Bakim Sigortasinin, özel sektör eli ile özel sigortacilik kuruluslari tarafindan yerine getirilmesi e) Özürlüler için bakim hizmeti veren mevcut kurulus tarafindan Bakim Sigortasi uygulamasinin gerçeklestirilmesi Ülkemizde mevcut Sosyal Sigorta Kuruluslarindan birince yeni tehlike alani olarak “Bakima Muhtaçlik Riski nin sisteme dahil edilmesi yoluyla Bakim Sigortasi uygulamasina baslanilmasi oldukça kuvvet bir seçenek gibi görünmektedir Halen ülkemizde Sosyal Sigortalar Kurumu, BagKur ve Emekli Sandigi ayri yapi ve dilekçe standartlari çerçevesinde ayri amaç gruplarina yönelik olarak hizmetlerini olusturmaktadir Bu kuruluslarin bugün içinde bulunduklari darbogazlar bilinmektedir (Bakiniz, 2: KENAR, 1996) Bu kuruluslar çözümü yaşamsal öneme sahip güçlüklerle karsi karsiya iken onlara dahası Bakim Sigortasi gibi yeni, herkesin kapsama özelligine sahip ve epeyce zahmetli bir sorumlulugun yüklenmesi öyle gerçekci gözükmemektedir Diger halk sosyal sigorta kuruluslarinin yani sira ayri ve eşsiz yeni bir kurulusun kurulmasi maliyeti yüksek bir seçenek gibi görünmektedir Böyle bir kurulusun hem primleri toplamasi, hem prim disi finansman kaynaklarini idare etmesi, ayrıca de gereklilik duyulan hizmet ve yardimlari yürütmesi için çok genis bir örgütlenmeye gitmesi gerekmektedir Bu ise hem insangücü, vasıtagereç, araç gereç, yer ve finansman açisindan büyük bir tartı ve sorun yaratabilecek ayrıca de gerçeklesmesi uzun bir süreyi gerektirebilecek özellikler tasimaktadir böylece bu seçenek, simdiki kosullarda olanaksiz gibi gözükmektedir Bakim sigortasinin Genel (Kisisel) Saglik Sigortasi kapsamina alinmasi seçenegi de gündeme getirilebilir Her ne kadar, aynı bir başvuru formu örnegi Almanya’da sürdürülmekte ise de ülkemizde bu seçenegin gerçeklesmesi pek kolay gibi görünmemektedir Kuskusuz, saglik ve bakim hizmetlerinin birbiri ile yakin iliskisi bulunmaktadir Hatta bu iki hizmet türü birbirinin içine geçmis ve bir digerinin tamamlayicisi durumundadir Bu nedenlerle ülkemizde de bu yönde bir uygulamanin gerçeklestirilmesi düsünülebilir Ancak, bunun saglanmasi bugünkü kosullarda ülkemiz açisindan son derece güçtür Her seyden önce Genel (Kisisel) Saglik Sigortasi henüz bir yasa taslagi olarak toplum gündeminde beklemektedir Saglik hizmetlerindeki yogun güçlükler ve ülkemizin içinde bulundugu hesaplı darbogazlar Genel (Kisisel) Saglik Sigortasinin kurulmasini geciktirmektedir öte taraftan, birçok yönü ile gitgide artarak karmasik bir konu haline gelen saglik hizmetlerinin yani sira bu sisteme bundan başka farkli bir hizmet anlayisi, yaklasimi ve uygulamasini gerektiren “bakim hizmetleri gibi agir bir sorumlulugun yüklenmesinin Genel (Kisisel) Saglik Sigortasinin gerçeklestirilmesini daha da geciktirebilecegi düsünülebilir Üstünde durulabilecek dördüncü seçenek Bakim Sigortasinin özel sektör eli ile özel sigorta kuruluslari tarafindan yerine getirilmesidir Bu seçenegin gerçeklesmesi, özel sigorta kuruluslarinin hem finansman hem de bakim hizmetlerini olusturma yönünde gösterecekleri ilgi ve saglayacaklari garantiye baglidir Bu konuda, özel sigorta kuruluslarinin üzerinde duracagini sandigimiz bazi önemli sorularin varligi akla gelmektedir Her seyden önce, ¨ ¨ Primler kimden ve nasil toplanacaktir? ¨ ¨ Prim ödemesi ile yükümlü kilinacaklarin sayisi nedir? ¨ ¨ Genelde idareli yönden cılız kesimlerden gelen özürlüler için primler sürekli olarak ve yeterince tahsil edilebilecek midir? Finansman konusunda, tatmin edici Devlet katkisi saglanacak midir? ¨ ¨ Ivazlarin niteligi ne olacaktir? ¨ ¨ Bakim hizmeti bu kuruluslarca nasil olusturulacak ve hak sahiplerine ne gibi güvenceler saglanabilecektir? ¨ ¨ Epeyce pahali olan bakim hizmetinin gerektirdigi insangücü ve isletme giderlerinin karsilanma kapasitesi hangi düzeyde olacaktir? ¨ ¨ Özel sigorta kurulusu yalnızca prim toplayip bakim hizmetini satin almayi düsündügünde, mevcut bakim hizmeti veren ulus ve özel kuruluslarla anlasma yapma olanagi ne derecede vardir? ¨ ¨ Var ise, özel sigorta kurulusunun sigortaliya karsi girecegi taahhüdün sürekliligi nasil teminat altina alinacaktir? gibi sorularin cevaplanmasi tartma kazanmaktadir Bu sorulara verilebilecek cevaplar düsünüldügünde, bu seçenegin de gerçeklesmesinin öyle kolay olmadigi anlasilmaktadir Son seçenek, özürlüler için bakim hizmeti veren mevcut kurulus tarafindan Bakim Sigortasi uygulamasinin gerçeklestirilmesidir Bu konuda çalisma yapan ve hizmet vermekle yükümlü yer alan Ülkemizdeki en etkin kurulus Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) Genel Müdürlügüdür SHÇEK, 2828 Sayili Kurulus Yasasi ile öncelikli olarak özürlülerin de içinde yer aldigi muhtaç kisilerin kesintisiz bakim ve rehabilitasyonlarini saglamakla yükümlü bulunmaktadir Nitelik ve niceligi tartismali da olsa bugün bu yönde SHÇEK’in kayda değer hizmetler olusturdugu görülmektedir Bakim hizmeti açisindan SHÇEK’in manâlı bir data birikimi ve deneyimi vardir Kamu tüzel kisiligine sahip katma bütçeli bir kurulus olmasi itibariyle örgütsel yapisi ve yönetim biçimi açisindan da müsait bir görünüme sahiptir Bu nedenlerle, SHÇEK bünyesinde kurulucak örnegin bir “bakim sandigi araciligi ile Bakim Sigortasi uygulamasinin baslatilmasi ola ki de diger seçeneklere nazaran daha basit gibi gözükmektedir Böylece SHÇEK zaten yürütmekle mesul oldugu hizmetler için özürlüler bakimindan hatiri sayilir bir finansman kaynagina da sahip olacaktir Finansman Bakim Sigortasinin gerçeklestirilmesinde çesitli finansman kaynaklari üzerinde durulabilir Bu kaynaklar Devlete büyük bir önem getirmeyecek sekilde, toplum potansiyelinin ve toplumsal mesuliyet duygusunun bir geregi olarak düsünülüp düzenlenebilir Söyle fakat: a) Bakmakla mesul oldugu özürlünün ailesinden (prim yatirma gücüne ekonomik yönden sahip olan aile) ya da kendi öz geliri olan yetiskin özürlüden geliri oraninda kayıtlı miktarlarda tahsil olunacak primler b) Prim yatirma gücüne sahip olmayan aile veya özürlü için Devletin prim karsiligi olarak sisteme katkida bulunmasi c) Her çalisanin istege bagli olarak, bakmakla yükümlü özürlü bir kisinin var olmasi halinde ise zorunlu olarak sisteme dahil edilmesi ve ücretinden belirlenecek bir oranda prim tahsil edilmesi (örnegin, Almanya’da 1996 yilindan bu yanlamasına bu oran %17 olarak gerçeklesmekte, bunun yarisi isçi ve diger yarisi da isveren tarafindan ödenmektedir) d) Sosyal Yardimlasma ve Dayanismayi Tesvik Fonundan saglanacak belirtilmiş miktardaki katki e) Prim disi diger finasman kaynaklarinin harekete geçirilmesi ile saglanacak gelirler Yararlar Bakim sigortasi kapsaminda özürlüler için olusturulacak bakim hizmeti ve yararlarin prensip olarak, özürlünün yasamini kolaylastirici, ona gereken takviye ve gücü saglayici, sosyal iliskilerini düzenleyici, onun kendi kapasitesi oraninda üretici olmasini saglayici ve toplum yasamina etkili olarak katilimina yardim edici bir içerik ve nitelikte gerçeklestirilmesi amaçlanmalidir Bu yönde olusturulacak hizmet türlerinin evde bakim hizmeti, koruyucu aile yaninda bakim, kurumda bakim, saglik yardimlari, rehabilitasyon hizmetleri, ayni ve nakdi yardimlar seklinde gerçeklestirilebilecegi düsünülebilir Sonuç Bakim Sigortasinin, ülkemizde bugünkü kosullarda kurulmasinin saglanmasi sahiden pek basit gibi gözükmemektedir Ama, var olan güçlükler nedeniyle olanaksiz oldugunu düsünmek de dogru degildir Saihip oldugumuz mevcut kaynaklarin akla yatkın olarak kullanimi yönünde alinacak politika kararlari ve bu kararlar dogrultusunda yerine getirilecek zinde bir planlama ile ilk asamada özürlüleri kapsama alarak pilot uygulama seklinde de olsa Bakim Sigortasinin kurulmasinin gerçeklestirilebilecegi düsünülebilirkaynakfrmpaylas