Rastlantı Ne Demek Hakkında Bilgi

Rastlantı Ne Demek Hakkında Bilgi

Dış neden

Metafizik duşunce sistemi rastlantı'yı, zorunluk'la karşıtlaştırmıştır, eş deyişle rastlantı olanın zorunluk ve zorunluk olanın rastlantı olamayacağını savunur Bu varsayım tumuyle yanlıştır, rastlantı zorunluluk olabileceği gibi zorunluluk da rastlantı olabilir Orneğin rayların bakımındaki bir ihmal yuzunden trenin raydan cıkması bir rastlantıdır, ne var ki rayların bakımsızlığı surup giderse bir rastlantı olan trenin raydan cıkması bir zorunluluk olur Buna karşı antibiotiklerin keşfinden once kimi mikroplu hastalıklarda zorunluluk olan olum, antibiotiklerin kullanımıyla aynı hastalıklarda bir rastlantı olmuştur

Kimi metafizikciler rastlantıyı tumuyle yok sayar, onlara gore rastlantı nedenleri bilinmeyen zorunluluktur Bu sav da kokten yanlıştır, trenin raydan cıkması orneğinde gorulduğu gibi rastlantının nedeninin bilinmesi onun rastlantı niteliğini değiştirmez Kaldı ki zorunlulukla nedenlilik de aynılaştırılamaz, birbirinden farklı ulamlardır Rastlantıyı yadsımak, zorunluluğu rastlantıya indirgemek demektir

Kimi metafizikciler de zorunluluğu tumuyle yok sayıp her olayın rastlantısal olduğunu ileri surerler Bu sav da kokten yanlıştır Her olay bir zorunluluğun urunudur; cocuk doğar, ağac buyur, yağmur yağar Gerekli koşulların hazır bulunduğu hallerde cocuk doğmamazlık, ağac buyumemezlik, yağmur yağmamazlık edemez Ama her zorunlu surecte rastlantının da yeri vardır

Kimi metafizikciler de rastlantı'yı ozgurluk'le aynılaştırır Orneğin Spinoza'ya gore her şey saltık bir mantıksal zorunlulukla olup biter, ansal alanda ozgur irade bulunmadığı gibi fiziksel alanda da rastlantı diye bir şey yoktur

Bircok felsefesel kavramlar ve ulamlar gibi rastlantı ulamı da ancak eytişimsel ozdekci felsefede acıklığa kavuşturulmuştur Eytişimsel ozdekci felsefeye gore 'dış neden'in urunu olan 'rastlantı', bir 'ic neden'in urunu olan 'zorunluk' ulamıyla sıkıca bağımlıdır Biri var olmadan oburu var olmayacağı gibi biri oburune donuşebilir Evrende her olgu ve olay, ic nedenlerinin (ya da ilişkilerinin) etkisiyle zorunlu olarak oluşur Ama evrendeki her olgu ve olay, aynı zamanda, dış nedenlerden (ya da ilişkilerden) de etkilenir İşte bu ic nedenlerin etkisine 'zorunluluk', dış nedenlerin etkisine 'rastlantı' deriz Cunku dış nedenler, ic nedenler gibi temel ve belirleyici değildirler Belli bir olgu ya da olaya rastlamaları olanaklı olduğu kadar rastlamamaları da olanaklıdır Dış neden ya da ilişkilerin belli bir olgu ya da olay icin gerekli olanları olduğu gibi gerekli olmayanları da vardır Orneğin ic nedenleriyle oluşan yumurtanın civcivleşebilmesi icin ısı dış nedeni gereklidir; ama duvardan duşup onu kıran taş dış nedeni, gerekli olmak şoyle dursun, yok edicidir Dış neden gerekli olsun ya da olmasın daima rastlantısaldır Orneğin yıldırım kendi ic nedenleriyle zorunlu olarak oluşur, ama yıldırımın ağaca carparak onu yakması bir rastlantıdır, cunku yıldırım ağac icin bir dış nedendir Demek ki herhangi bir olgu ya da olayın zorunluluk ya da rastlantı olup olmadığını anlamak icin onun bir ic nedenin mi yoksa bir dış nedenin urunu mu olduğunu saptamak gerekir Her olgu ve olay aynı zamanda, hem zorunlu hem de rastlantısaldır; orneğin ağacın yanması icin rastlantı olan aynı yıldırım, bolgenin atmosferik koşulları icin zorunludur İnsan, gerekli onlemler gercekleştirerek, rastlantıları yok edebilir; orneğin yıldırımsavarlar yaparak yıldırım rastlantısını ortadan kaldırır, rayların bakımını sağlayarak trenin raydan cıkma rastlantısına engel olur, civciv makineleri yaparak yumurta icin gerekli ısı rastlantısını zorunlu kılar Onlenemez sanılan kaza rastlantılarının bile pek coğu bilimsel onlemlerle pekala onlenebilir ya da sayıları pek aza indirilebilir; kusursuz yapılmış ve ucuştan once gereği gibi denetlenmiş bir ucak duşmez, trafik kuralları titizlikle uygulanan bir ulkede taşıt kazalarının sayısı pek aza iner

Talih, şans, kader, vb gibi rastlantı'yla eşanlamda kullanılan kavramlar icin de bu boyledir İnsan talihini kendi yaratabilir Geri bir ulkenin aydın bir bolgesinde ve eğitim gorme olanaklarına sahip olarak doğmak talih (rastlantı)'tir Ama her bolgesi aydın ve her bireyi eğitim gorme olanağına sahip kılınan bir ulkede boylesine bir talih soz konusu değildir Bir piyangoda ikramiye cıkması talih sayılır, ama boylesine bir talihe kavuşmak icin piyango bileti almak zorunludur Hele bin biletli bir piyangoda bin bilete de sahip olan icin ikramiye cıkması talih, eş deyişle rastlantı değil zorunludur

Bir ustanın dediği gibi, rastlantı, zorunluluğun bir beliriş bicimidirve onun tamamlayıcısıdır Gercekte doğada ve toplumda zorunlu olmayan hicbir surec yoktur, ama bu kimi yerde zorunluluğun rastlantı biciminde belirmesine engel olmaz Rastlantı vardır ve belli bir anlamda daima var kalacaktır, nesneldir, eş deyişle belli bir anlamda insan duşuncesinden ve iradesinden bağımsızdır; ama bu nesnellik yukarıdaki orneklerde de gorulduğu gibi hicbir zaman insanların ona el atamayacağı anlamına gelmez Bu konunun iyice anlaşılabilmesi icin oznel ve nesnel, olanak ve gerceklik ulamlarının da iyice bilinmesi gerekir

Rastlantının varlığını goz onunde tutmayan ve onu yadsıyan bilim yanlış sonuclara varır Cunku zorunluluğun gerekli koşulu bulunan rastlantı, onunla sımsıkı bağımlı olarak her zaman ve her yerde az ya da cok surup gidecektir Rastlantı ve zorunluluk bir olayın birbirinden ayrılmaz iki nesnel yanını dile getirir ve birbirleriyle ic icedir Rastlantı ve zorunluluk her zaman birbirlerine donuşebilirler, rastlantı bir zaman sonra zorunluluk olabileceği gibi, zorunluluk da bir zaman sonra rastlantı olabilir

Bu konuda unutulmaması gereken en onemli bilgi şudur: zorunluluk temel rastlantı ilinekseldir Rastlantı, kimi yerde, zorunluluğun işleyişini bir zaman icin engelleyebilir Orneğin ısıya rastlamayan yumurta civciv cıkarmaz, bakımsız raylara rastlayan trenin işleyişi durur Ama er gec ve daima yumurtalardan civciv cıkar ve trenler işler Cunku zorunluluk, ceşitli rastlantılar arasında er gec ve daima kendi yolunu acar ve gorevini yerine getirir Bunlar ayırt edilmedikce hicbir olgu ve olay gereği gibi bilinemez, tanınama, kavranamaz