Türkiye'nin en güncel forumlardan olan forumdas.com.tr'de forumda aktif ve katkısı olabilecek kişilerden gönüllü katkıda sağlayabilecek kişiler aranmaktadır.
Ruhsat Azimet Nedir?
Azimet - Ruhsat Meselesi ne demektir, izah eder misiniz? Peygamber Efendimiz zamanında mezhepler yoktu, bunlar nereden çıktı?
Fıkıh metodolojisi bilginleri "Her mezhebin görüş ve değerlendirmesinin bu ümmete bir rahmet ve bir kolaylık olduğu şüphesizdir.", diye hükmetmişlerdir.
İmam Şarani Hazretleri, mezhepleri aynı pınardan dağılan su arklarına benzetir ve bütün imamların kavillerinin, sözlerinin hepsinin aynı denizden alındığını ifade eder ve mezhepler arası farklılıkların "ruhsat ve azimetten" kaynaklandığını söyler. Yani bir mezhepte azimet kabul edilen bir hüküm, diğerinde ruhsat kabul edilmiştir.
İmam-ı Şarani, bu hususta şu değerlendirmeyi yapar:
Dine muhatap olan insanlar bedenen ve imanen ya güçlü veya zayıftırlar. Din, güçlü olanlara azimet, zayıf olanlara ise ruhsatla hükmeder. Mesela, ezanın abdestli okunmasıyla ilgili rivayet azimeti, abdestsiz okunabileceği şeklindeki rivayet ise ruhsatı bildirir.
İmam bu görüşüne delil olmak üzere; "Allah-ü Teala, azimetlerini yapanı sevdiği gibi, ruhsatlarını işleyeni de sever" hadis-i şerifini nakleder ve kitabında bu mevzuda bir çok misaller verir, mezheplerin içtihadi hükümlerini azimet-ruhsat tartısıyla tartar ve karşılaştırmalarını yapar.
Bu örneklerden bazıları:
1. Devlet ile mücadele eden isyancıların, isyanı terk edip teslim olmaları halinde, önceden telef ettikleri can ve malların tazmini hususunda iki görüş vardır. Bunlardan birincisi İmam-ı Malik, İmam-ı Ebu Hanife ve İmam-ı Şafii'nin görüşleridir ki; isyancılardan telef ettikleri can ve mala ait şeylerin tazmin edilmemesidir. Ta ki, bunlar devlete ısındırılsın ve itaatleri temin edilsin. Hem de aradaki ihtilaf kaldırılsın, asayiş te'min edilsin ve millet huzur ve güvene kavuşsun. İkincisi ise İmam-ı Ahmed'in görüşüdür; "telef edilen şeyler tazmin edilip, isyancıların cezalandırılmasıdır." Ta ki cesaretleri kırılsın ve bir daha devlete isyan etmesinler. Devletin otoritesi sağlansın. Bu iki görüş de kendi açılarından bakıldığında doğrudur. Zira, birincisinde hafifletme yani ruhsat vardır, ikincisinde şiddetlendirme yani azimet vardır.
2. Üç imamın "Ramazan orucu için her gece niyet etmek lazımdır" sözü ile İmam-ı Malik'in "Bütün ay oruç için bir niyet etmesi kafi gelir." sözüdür. Birincisi azimet, ikincisi ruhsattır.
3. Üç imamın, "Kadınların kamet getirmesi sünnet değildir." kavli ile, Şafii'nin "sünnettir" sözüdür. Birincisi ruhsat, ikincisi azimettir.
4. İmam-ı Ebu Hanife'ye göre sabah namazının kılınmasında muhtar olan, ortalığın aydınlandığı vakit yani, alaca karanlık vaktidir. Üç imama göre ise imsakin hemen sonrasıdır. Birincisi azimet, ikincisi ise ruhsattır.
Bediüzzaman Hazretleri ise hak mezheplerin hepsinin görüşlerinin isabetli olduğunu şöyle bir temsil ile beyan eder:
Eğer desen: Hak bir olur; nasıl böyle dört ve on iki mezhebin muhtelif ahkamları hak olabilir?
Elcevab: Bir su, beş ayrı mizaçlı hastalara göre nasıl beş hüküm alır; şöyle ki: Birisine, hastalığının mizacına göre su ilaçtır, tıbben vaciptir. Diğer birisine, hastalığı için zehir gibi zararlıdır; tıbben ona haramdır. Diğer birisine, az zarar verir; tıbben ona mekruhtur. Diğer birisine, zararsız menfaat verir; tıbben ona sünnettir. Diğer birisine ne zarardır, ne menfaattir; afiyetle içsin, tıbben ona mubahtır. İşte hak burada taaddüd etti. Beşi de haktır. Sen diyebilir misin ki: "Su yalnız ilaçtır, yalnız vaciptir, başka hükmü yoktur."
İşte bunun gibi, ahkam-ı İlahiye mezheplere hikmet-i İlahiyenin şevkiyle ittiba edenlere göre değişir, hem hak olarak değişir ve her birisi de hak olur, maslahat olur.
Yine Bediüzzaman Hazretleri Lemaat adlı eserinde bu hakikati şu veciz ifadelerle ortaya koyar.
Derd ile dermanlar taaddüdü hak olur, hak da taaddüd eder.
Hacat ve ağdiyenin tenevvüü hak olur, hak da tenevvü eder.
İstidad, terbiyeler, tekessürü hak olur, hak da tekessür eder.
Bu bahsi İmam Şarani'nin şu sözleriyle tamamlayalım: "Bütün müçtehitlerin sözlerinin kaynağı olan şeriatin kaynağına, kalp gözü ile eriştim. Her bir fakih için, ondan ayrılan bir cetvel, yani bir kanal gördüm... Ve her bir müçtehidin, zan ve tahminle değil, keşf ve yakin ile, içtihadında isabet ettiğini bildim ve Şeriate göre, bir mezhebin, diğer bir mezhepten evla olmadığını anladım."
SORU:
Bazı insanlar diyorlar ki; Peygamber Efendimiz (asm.) zamanında mezhepler yoktu, Efendimiz (a.s.m.) bir kitapla, bir şeriatla geldiği halde dört mezhep nereden çıktı? Biz bir mezhebe niçin bağlı kalalım da kendi görüşümüzle amel etmeyelim?
CEVAP:
Bütün hak mezhepler Kur'andan alınmıştır. Fahr-i Alem Efendimiz (asm.), kendisine inzal olunan Kur'an-ı Kerim ve ilham buyrulan hadis-i şerifler ile İslam dinini tekmil eylemiştir. İşte İlahi hükümlerin büyük bir kısmı (yüzde doksanı), bu iki ulvi kaynaktan beslenmiştir. Bediüzzaman Hazretlerinin ifadesiyle, "Şeriatın yüzde doksanı zaruriyat ve müsellemat-ı diniye- birer elmas sütundur.
Mesail-i içtihadiye-i hilafiye, yüzde ondur. Doksan elmas sütun, on altunun himayesine verilmez."
- Bununla beraber, Kur'an ve hadislerin sarih manalarından başka mecaz, kinaye, işari gibi hakikatleri de vardır. Diğer taraftan Kur'an-ı Kerim'in ayetlerindeki bazı kelimelerin farklı manalara kabiliyeti olup bu manalardan hangisinin gerçekten ilahi murat olduğu açıkça bilinmemektedir. İşte bu iki noktadan içtihat kapısı açılmış ve mezheplerin zuhur etmesi kaçınılmaz bir ihtiyaç olmuştur. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Efendimiz (asm.) bizzat içtihat yapmış, içtihadın ana kurallarını koyarak ashabının alimlerine de içtihadı bizzat talim buyurmuştur. Demek oluyor ki, mezheplerin kaynağı Peygamberimizin (asm.) bizzat kendisidir ve içtihat kapısını ilk defa Peygamber Efendimiz (asm.) açmıştır. Böylece açılan içtihat kapısı olgun akılların da tasdikini kazanmıştır. Bu içtihat görevi, müçtehit alimlerce de yerine getirilmiştir.
Evet, müçtehitler, kendileri için içtihat etmişler ve hiçbir kimseye, "Gelin bana uyun" da dememişlerdir. Üstad Bediüzzaman Hazretleri de; "Her müstaid; nefsi için içtihad edebilir, teşri' edemez" buyurmuş ve bu hakikati veciz bir surette ifade etmişlerdir.
İçtihada ehil olmayan Müminler ise, bu müçtehitlerin içtihatlarına göre amel etmiş ve problemlerini halletmişlerdir. Böylece mezhepler teessüs etmiştir. Bu mezheplerden dördü, bütün ümmet-i Muhammedin gönlünde yer tutmuş ve kamuoyunun kabulüne mazhar olmuştur.
Alimler ve muhakkikler inceden inceye tetkikleri neticesinde bu dört mezhebin, Kur'an-ı Kerimin esaslarından ve Hazret-i Peygamberin sünnetinden çıktığına hükmetmişlerdir. Bu dört mezhep arasında fer'i meselelerde ihtilaflar olsa da bunların dördü de ehl-i sünnettir. Ehl-i sünet ise tuba ağacı gibidir. Kökü semavi Kur'an'a bağlı, dalları alem-i İslam'ın her tarafına yayılmıştır. Her bir mezhep bu ağacın bir dalı hükmündedir.
Büyük müçtehit ve fakihlerimiz, birbirlerinin fazilet ve kemalatını takdir ederek, birbirlerine daima hürmet ve muhabbet göstermişlerdir. Birçok meselelerde istişare etmişler, bir müşkilatı halletmekte edep ve nezaket içerisinde görüşlerini ifade etmişlerdir. Lisanlarını münasebetsiz tabirlerden muhafazaya azami dikkat göstermişlerdir.
Dört büyük mezhep imamı birbirlerinin içtihatlarına daima saygı gösterdikleri gibi onlara tabi olan Müslümanlar da asırlardan beri bir arada muhabbet, huzur ve rahat içinde yaşamışlar ve yaşamaktadırlar. Hacdaki Müslümanların hali buna en güzel bir misaldir; diğer mezhep mensupları Hanbeli bir imamın arkasında hep beraber aynı saflarda namaz kılmaktadırlar.
Bütün Müminler, bu dört imamın içtihatlarına tabi olmuşlar böylece mezhep imamları, Müminlerin yanında itibar kazanmışlar ve bütün bir ümmetin "emini" olmuşlardır. Artık, onlar insanlık aleminin medar-ı iftiharlarıdır. Bu imamlar, on dört asırdan beri ümmet-i Muhammede ibadet ve muamelatta yol gösteren birer üstat ve rehber olmuşlar, onların problemlerini halletmişlerdir.
Dört mezhebe ait kitaplar araştırılıp incelendiğinde bu kitapların bu ümmete gayet kıymetli bir hazine ve servet olduğu görülür. Bunlar beşeriyeti kıyamete kadar gelişme ve ilerlemeye sevk edecek hakikat ve prensipleri içerirler.
Sonraki asırlarda gelen büyük alimler, fakihler o zatlara muhalif görüş beyan etmek yerine dört büyük imamdan birinin mezhebine tabi oldular. Bunu kendileri için bir şeref kabul ederek onların içtihat ettikleri ayrıntıları öğretme ve yazma yoluyla diğer insanlara anlatmayı kendilerine görev telakki ettiler.
Mezhep imamları, Müslümanların başlarına gelebilecek hemen her işin hükmünü bildirmişlerdir. Asırlardır dört mezhebe uyan Müslümanlardan herhangi bir sorunun cevabını bulamayan duyulmamıştır. Bugün de dünyanın her yerinde yaşayan Müslümanların her türlü sorularının cevabı bu dört hak mezhebin kitaplarında temel kaideler halinde mevcuttur.
Müçtehitler, Kur'an denizinin derinliklerinde gizlenmiş cevherleri istihraca ehil olan zatlardır. Dört büyük imamdan İmanı-ı Azam hakkında Elmalılı Hamdi Efendi'nin şu güzel tespitini burada takdim etmek isterim.
"İmam-ı Azam kıyamete kadar gerçekleşecek beşeri hadiselerin ayrıntılarına dair Kur'an-ı Azimüşşan ve Peygamberin hadislerinin içerdiği genel hükümleri açıklığa kavuşturmuş ve zamanına kadar mevcut olan hadiseler ile vücudu muhtemel bulunan hadiseleri bir araya getirerek, her birinin kitap ve sünnette yer aldığını göstermiş şanlı bir müçtehittir ki, başarısında sadece kişisel yetenekleri değil peygamberin nuruna yakınlıkları da yardım etmiştir."
Bu izahtan anlaşılacağı üzere bugün İmam-ı Azam gibi bir büyük bir müçtehidi yetiştirmek adeta imkansızlaşmıştır.
Dört mezhebi, Müslümanların irtifak ve ittihadı noktasında düşünürsek, onların sadece ve sadece hayır olduklarını görürüz. Eğer bu dört mezhebe tabi olunmazsa (veyahut inkarla mukabele edilirse), o zaman herkes içtihat yapmaya kalkışacak ve bu enaniyet asrında hiç kimse kendi içtihadını bırakarak başkasının içtihadıyla amel etme faziletini göstermeyecektir. Bu ise, dört mezhebin terkini ve binlerce mezhebin kabulünü gerektirir. Böylece birlik ve beraberlik bozulur, amelde ve muamelatta anarşi baş gösterir.
Bundan dolayı, hikmet ve maslahat dört mezhebin bekasında ve devamındadır. Çünkü, bu dört büyük müçtehide uymak, tabi olmak, birlik ve dayanışma vesilesidir. Hicri II. Asırdan sonra gelen bütün fakihlerin bu dört mezhebi taklit edip tabi olmaları bilgisizce ve şuursuz bir hareket değil, belki şuurlu, hikmete hakikate dayanan alimane, arifane ve insaflı bir yaklaşımdır.
Son olarak bu soruyu soran kimselere deriz ki; 1400 seneden beri gelmiş olan alimler, mürşitler, evliyalar dine ait pek çok şeyin sırrına ve hikmetine vakıf oldukları halde; mezheplerin birden çok oluşuna bir itiraz, bir muhalefet göstermemeleri, acaba mezheplerin hakkaniyetine ayrı ve önemli bir delil değil midir?
Sonuç olarak; İslam dinindeki mezheplerin tesisindeki en büyük gaye ve hikmet Müslümanların birlik ve dirliğini temin etmektir. Bu mezhepler sayesinde Müslümanların ferdi ve içtimai, dünyevi ve uhrevi problemleri hallolmuştur. İslam dininin gerek itikat, gerekse ibadet ve muamelata ait yüksek hakikatleri bu mezhepler sayesinde muhafaza edilmiştir.
Azimet - Ruhsat Meselesi ne demektir, izah eder misiniz? Peygamber Efendimiz zamanında mezhepler yoktu, bunlar nereden çıktı?
Fıkıh metodolojisi bilginleri "Her mezhebin görüş ve değerlendirmesinin bu ümmete bir rahmet ve bir kolaylık olduğu şüphesizdir.", diye hükmetmişlerdir.
İmam Şarani Hazretleri, mezhepleri aynı pınardan dağılan su arklarına benzetir ve bütün imamların kavillerinin, sözlerinin hepsinin aynı denizden alındığını ifade eder ve mezhepler arası farklılıkların "ruhsat ve azimetten" kaynaklandığını söyler. Yani bir mezhepte azimet kabul edilen bir hüküm, diğerinde ruhsat kabul edilmiştir.
İmam-ı Şarani, bu hususta şu değerlendirmeyi yapar:
Dine muhatap olan insanlar bedenen ve imanen ya güçlü veya zayıftırlar. Din, güçlü olanlara azimet, zayıf olanlara ise ruhsatla hükmeder. Mesela, ezanın abdestli okunmasıyla ilgili rivayet azimeti, abdestsiz okunabileceği şeklindeki rivayet ise ruhsatı bildirir.
İmam bu görüşüne delil olmak üzere; "Allah-ü Teala, azimetlerini yapanı sevdiği gibi, ruhsatlarını işleyeni de sever" hadis-i şerifini nakleder ve kitabında bu mevzuda bir çok misaller verir, mezheplerin içtihadi hükümlerini azimet-ruhsat tartısıyla tartar ve karşılaştırmalarını yapar.
Bu örneklerden bazıları:
1. Devlet ile mücadele eden isyancıların, isyanı terk edip teslim olmaları halinde, önceden telef ettikleri can ve malların tazmini hususunda iki görüş vardır. Bunlardan birincisi İmam-ı Malik, İmam-ı Ebu Hanife ve İmam-ı Şafii'nin görüşleridir ki; isyancılardan telef ettikleri can ve mala ait şeylerin tazmin edilmemesidir. Ta ki, bunlar devlete ısındırılsın ve itaatleri temin edilsin. Hem de aradaki ihtilaf kaldırılsın, asayiş te'min edilsin ve millet huzur ve güvene kavuşsun. İkincisi ise İmam-ı Ahmed'in görüşüdür; "telef edilen şeyler tazmin edilip, isyancıların cezalandırılmasıdır." Ta ki cesaretleri kırılsın ve bir daha devlete isyan etmesinler. Devletin otoritesi sağlansın. Bu iki görüş de kendi açılarından bakıldığında doğrudur. Zira, birincisinde hafifletme yani ruhsat vardır, ikincisinde şiddetlendirme yani azimet vardır.
2. Üç imamın "Ramazan orucu için her gece niyet etmek lazımdır" sözü ile İmam-ı Malik'in "Bütün ay oruç için bir niyet etmesi kafi gelir." sözüdür. Birincisi azimet, ikincisi ruhsattır.
3. Üç imamın, "Kadınların kamet getirmesi sünnet değildir." kavli ile, Şafii'nin "sünnettir" sözüdür. Birincisi ruhsat, ikincisi azimettir.
4. İmam-ı Ebu Hanife'ye göre sabah namazının kılınmasında muhtar olan, ortalığın aydınlandığı vakit yani, alaca karanlık vaktidir. Üç imama göre ise imsakin hemen sonrasıdır. Birincisi azimet, ikincisi ise ruhsattır.
Bediüzzaman Hazretleri ise hak mezheplerin hepsinin görüşlerinin isabetli olduğunu şöyle bir temsil ile beyan eder:
Eğer desen: Hak bir olur; nasıl böyle dört ve on iki mezhebin muhtelif ahkamları hak olabilir?
Elcevab: Bir su, beş ayrı mizaçlı hastalara göre nasıl beş hüküm alır; şöyle ki: Birisine, hastalığının mizacına göre su ilaçtır, tıbben vaciptir. Diğer birisine, hastalığı için zehir gibi zararlıdır; tıbben ona haramdır. Diğer birisine, az zarar verir; tıbben ona mekruhtur. Diğer birisine, zararsız menfaat verir; tıbben ona sünnettir. Diğer birisine ne zarardır, ne menfaattir; afiyetle içsin, tıbben ona mubahtır. İşte hak burada taaddüd etti. Beşi de haktır. Sen diyebilir misin ki: "Su yalnız ilaçtır, yalnız vaciptir, başka hükmü yoktur."
İşte bunun gibi, ahkam-ı İlahiye mezheplere hikmet-i İlahiyenin şevkiyle ittiba edenlere göre değişir, hem hak olarak değişir ve her birisi de hak olur, maslahat olur.
Yine Bediüzzaman Hazretleri Lemaat adlı eserinde bu hakikati şu veciz ifadelerle ortaya koyar.
Derd ile dermanlar taaddüdü hak olur, hak da taaddüd eder.
Hacat ve ağdiyenin tenevvüü hak olur, hak da tenevvü eder.
İstidad, terbiyeler, tekessürü hak olur, hak da tekessür eder.
Bu bahsi İmam Şarani'nin şu sözleriyle tamamlayalım: "Bütün müçtehitlerin sözlerinin kaynağı olan şeriatin kaynağına, kalp gözü ile eriştim. Her bir fakih için, ondan ayrılan bir cetvel, yani bir kanal gördüm... Ve her bir müçtehidin, zan ve tahminle değil, keşf ve yakin ile, içtihadında isabet ettiğini bildim ve Şeriate göre, bir mezhebin, diğer bir mezhepten evla olmadığını anladım."
SORU:
Bazı insanlar diyorlar ki; Peygamber Efendimiz (asm.) zamanında mezhepler yoktu, Efendimiz (a.s.m.) bir kitapla, bir şeriatla geldiği halde dört mezhep nereden çıktı? Biz bir mezhebe niçin bağlı kalalım da kendi görüşümüzle amel etmeyelim?
CEVAP:
Bütün hak mezhepler Kur'andan alınmıştır. Fahr-i Alem Efendimiz (asm.), kendisine inzal olunan Kur'an-ı Kerim ve ilham buyrulan hadis-i şerifler ile İslam dinini tekmil eylemiştir. İşte İlahi hükümlerin büyük bir kısmı (yüzde doksanı), bu iki ulvi kaynaktan beslenmiştir. Bediüzzaman Hazretlerinin ifadesiyle, "Şeriatın yüzde doksanı zaruriyat ve müsellemat-ı diniye- birer elmas sütundur.
Mesail-i içtihadiye-i hilafiye, yüzde ondur. Doksan elmas sütun, on altunun himayesine verilmez."
- Bununla beraber, Kur'an ve hadislerin sarih manalarından başka mecaz, kinaye, işari gibi hakikatleri de vardır. Diğer taraftan Kur'an-ı Kerim'in ayetlerindeki bazı kelimelerin farklı manalara kabiliyeti olup bu manalardan hangisinin gerçekten ilahi murat olduğu açıkça bilinmemektedir. İşte bu iki noktadan içtihat kapısı açılmış ve mezheplerin zuhur etmesi kaçınılmaz bir ihtiyaç olmuştur. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Efendimiz (asm.) bizzat içtihat yapmış, içtihadın ana kurallarını koyarak ashabının alimlerine de içtihadı bizzat talim buyurmuştur. Demek oluyor ki, mezheplerin kaynağı Peygamberimizin (asm.) bizzat kendisidir ve içtihat kapısını ilk defa Peygamber Efendimiz (asm.) açmıştır. Böylece açılan içtihat kapısı olgun akılların da tasdikini kazanmıştır. Bu içtihat görevi, müçtehit alimlerce de yerine getirilmiştir.
Evet, müçtehitler, kendileri için içtihat etmişler ve hiçbir kimseye, "Gelin bana uyun" da dememişlerdir. Üstad Bediüzzaman Hazretleri de; "Her müstaid; nefsi için içtihad edebilir, teşri' edemez" buyurmuş ve bu hakikati veciz bir surette ifade etmişlerdir.
İçtihada ehil olmayan Müminler ise, bu müçtehitlerin içtihatlarına göre amel etmiş ve problemlerini halletmişlerdir. Böylece mezhepler teessüs etmiştir. Bu mezheplerden dördü, bütün ümmet-i Muhammedin gönlünde yer tutmuş ve kamuoyunun kabulüne mazhar olmuştur.
Alimler ve muhakkikler inceden inceye tetkikleri neticesinde bu dört mezhebin, Kur'an-ı Kerimin esaslarından ve Hazret-i Peygamberin sünnetinden çıktığına hükmetmişlerdir. Bu dört mezhep arasında fer'i meselelerde ihtilaflar olsa da bunların dördü de ehl-i sünnettir. Ehl-i sünet ise tuba ağacı gibidir. Kökü semavi Kur'an'a bağlı, dalları alem-i İslam'ın her tarafına yayılmıştır. Her bir mezhep bu ağacın bir dalı hükmündedir.
Büyük müçtehit ve fakihlerimiz, birbirlerinin fazilet ve kemalatını takdir ederek, birbirlerine daima hürmet ve muhabbet göstermişlerdir. Birçok meselelerde istişare etmişler, bir müşkilatı halletmekte edep ve nezaket içerisinde görüşlerini ifade etmişlerdir. Lisanlarını münasebetsiz tabirlerden muhafazaya azami dikkat göstermişlerdir.
Dört büyük mezhep imamı birbirlerinin içtihatlarına daima saygı gösterdikleri gibi onlara tabi olan Müslümanlar da asırlardan beri bir arada muhabbet, huzur ve rahat içinde yaşamışlar ve yaşamaktadırlar. Hacdaki Müslümanların hali buna en güzel bir misaldir; diğer mezhep mensupları Hanbeli bir imamın arkasında hep beraber aynı saflarda namaz kılmaktadırlar.
Bütün Müminler, bu dört imamın içtihatlarına tabi olmuşlar böylece mezhep imamları, Müminlerin yanında itibar kazanmışlar ve bütün bir ümmetin "emini" olmuşlardır. Artık, onlar insanlık aleminin medar-ı iftiharlarıdır. Bu imamlar, on dört asırdan beri ümmet-i Muhammede ibadet ve muamelatta yol gösteren birer üstat ve rehber olmuşlar, onların problemlerini halletmişlerdir.
Dört mezhebe ait kitaplar araştırılıp incelendiğinde bu kitapların bu ümmete gayet kıymetli bir hazine ve servet olduğu görülür. Bunlar beşeriyeti kıyamete kadar gelişme ve ilerlemeye sevk edecek hakikat ve prensipleri içerirler.
Sonraki asırlarda gelen büyük alimler, fakihler o zatlara muhalif görüş beyan etmek yerine dört büyük imamdan birinin mezhebine tabi oldular. Bunu kendileri için bir şeref kabul ederek onların içtihat ettikleri ayrıntıları öğretme ve yazma yoluyla diğer insanlara anlatmayı kendilerine görev telakki ettiler.
Mezhep imamları, Müslümanların başlarına gelebilecek hemen her işin hükmünü bildirmişlerdir. Asırlardır dört mezhebe uyan Müslümanlardan herhangi bir sorunun cevabını bulamayan duyulmamıştır. Bugün de dünyanın her yerinde yaşayan Müslümanların her türlü sorularının cevabı bu dört hak mezhebin kitaplarında temel kaideler halinde mevcuttur.
Müçtehitler, Kur'an denizinin derinliklerinde gizlenmiş cevherleri istihraca ehil olan zatlardır. Dört büyük imamdan İmanı-ı Azam hakkında Elmalılı Hamdi Efendi'nin şu güzel tespitini burada takdim etmek isterim.
"İmam-ı Azam kıyamete kadar gerçekleşecek beşeri hadiselerin ayrıntılarına dair Kur'an-ı Azimüşşan ve Peygamberin hadislerinin içerdiği genel hükümleri açıklığa kavuşturmuş ve zamanına kadar mevcut olan hadiseler ile vücudu muhtemel bulunan hadiseleri bir araya getirerek, her birinin kitap ve sünnette yer aldığını göstermiş şanlı bir müçtehittir ki, başarısında sadece kişisel yetenekleri değil peygamberin nuruna yakınlıkları da yardım etmiştir."
Bu izahtan anlaşılacağı üzere bugün İmam-ı Azam gibi bir büyük bir müçtehidi yetiştirmek adeta imkansızlaşmıştır.
Dört mezhebi, Müslümanların irtifak ve ittihadı noktasında düşünürsek, onların sadece ve sadece hayır olduklarını görürüz. Eğer bu dört mezhebe tabi olunmazsa (veyahut inkarla mukabele edilirse), o zaman herkes içtihat yapmaya kalkışacak ve bu enaniyet asrında hiç kimse kendi içtihadını bırakarak başkasının içtihadıyla amel etme faziletini göstermeyecektir. Bu ise, dört mezhebin terkini ve binlerce mezhebin kabulünü gerektirir. Böylece birlik ve beraberlik bozulur, amelde ve muamelatta anarşi baş gösterir.
Bundan dolayı, hikmet ve maslahat dört mezhebin bekasında ve devamındadır. Çünkü, bu dört büyük müçtehide uymak, tabi olmak, birlik ve dayanışma vesilesidir. Hicri II. Asırdan sonra gelen bütün fakihlerin bu dört mezhebi taklit edip tabi olmaları bilgisizce ve şuursuz bir hareket değil, belki şuurlu, hikmete hakikate dayanan alimane, arifane ve insaflı bir yaklaşımdır.
Son olarak bu soruyu soran kimselere deriz ki; 1400 seneden beri gelmiş olan alimler, mürşitler, evliyalar dine ait pek çok şeyin sırrına ve hikmetine vakıf oldukları halde; mezheplerin birden çok oluşuna bir itiraz, bir muhalefet göstermemeleri, acaba mezheplerin hakkaniyetine ayrı ve önemli bir delil değil midir?
Sonuç olarak; İslam dinindeki mezheplerin tesisindeki en büyük gaye ve hikmet Müslümanların birlik ve dirliğini temin etmektir. Bu mezhepler sayesinde Müslümanların ferdi ve içtimai, dünyevi ve uhrevi problemleri hallolmuştur. İslam dininin gerek itikat, gerekse ibadet ve muamelata ait yüksek hakikatleri bu mezhepler sayesinde muhafaza edilmiştir.
