Sasani İmparatorluğu

Sasani İmparatorluğu sasaniler kimdir Sasani İmparatorluğu (Sasani Devleti ya da Sasaniler) (ساسانیان), dördüncü İran Hanedanlığı ve ikinci Fars İmparatorluğu'nun adıdır (226 651) Sasani İmparatorluğu, son Arşaklı kralı IV Artabanus'u yenmesinin ardından I Ardaşir göre sabit, son Sasani hükümdarı Şehinşah (Krallar krali) III Yezdigirt'in (632651), erken Halifelik'le yani ilk İslam Devleti ile girdiği 14 senelik mücadeleyi kaybetmesiye sona ermiştir İmparatorluğun sınırları bugünkü İran, Irak, Ermenistan, Afganistan, Türkiye'nin doğu bölgesi, Suriye'nin bir kısmı, Pakistan, Kafkaslar, Orta Asya ve Arabistan'ın tamamını kapsıyordu IIHüsrev'in hükümdarlığı (590628) sırasında Mısır, Ürdün, Filistin ve Lübnan da kısa süreli olarak imparatorluğa dahil oldu Sasaniler imparatorluklarını 'İranşehr' ايرانشهر (Iranshæhr) 'İranlıların (Aryanların) memleketi' diye adlandırırlardı1 Sasani dönemi, Geç İlkçağ'ı kapsayarak İran Tarihi'nin en manâlı ve etkili dönemlerinden biri olarak kabul edilir Bir fazla yönüyle Sasani dönemi Fars medeniyetinin en kayda değer başarılarına şahitlik etmiş ve İran'ın müslümanlar kadar fethedilmesi ve İslamlaşmasından önceki son büyük İran İmparatorluğu olmuştur İran, Roma medeniyetini Sasani döneminde farkedilir şekilde etkilemiştir2 Kültürel etkisi imparatorluk sınırlarının fazla ötesine, Batı Avrupa'ya3, Afrika'ya4, Çin'e ve Hindistan'a5 kadar ulaşmıştır Keza bu kültürel tesir Avrupa ve Asya ortaçağ sanatının oluşmasında dikkat çekici bir rol oynamıştır6 Bu etki erken dönem İslam dünyasına dek taşındı Hanedanın kendine has ve aristokratik kültürü İran'ın fethini bir Fars Rönesansına dönüştürdü7 Sonra İslami olarak adlandırılan kültürün, mimarinin, yazımın ve öteki becerilerin çoğu Sasani İranlıları'ndan daha geniş Müslüman dünyasına aktarılmıştır8 Tarihi Kuruluşu ve Erken Tarihi (205310) Sasani Hanedanı, 3 yy başlarında bugünkü İran'ın Persis eyaletinin hükümdarlığını ele geçiren tanrıça Anahita'yı takibeden rahiplerin soyundan gelen Ardeşir I tarafından Istakhr,Persis (Pars)'ta kurulmuştur Babası Papag (Papak ve Babak diye de okunur), ilk başlarda minik bir kent olan Kheir'in yöneticisiydi 205'te Bazrangidler'in son kralı olan Gocihr'i tahttan indirmeyi başararak kendini yeni hükümdar olarak duyuru etti Bazrangidler, Arsacidler'e ast olarak Persis'in lokal yöneticiliğini yapıyorlardı Annesi Rodhagh, Peris eyalet valisinin kızıydı Sasani ismi Ardaşir I'in baba göre dedesi olan Sasan'dan gelir Sasan, Anahita Tapınağı'ın başrahibiydi Pabag'ın yerel gücü ele geçirme çabaları, o sıralar Mezopotamya'da kardeşi Vologases (Valakş) VI ile hanedanlık mücadelesi veren Arsacid İmparatoru Artabanus IV'ün gözünden kaçtı Pabag ve en büyük oğlu Şapur, Arsacidler aralarında meydana çıkan bu problemlerden faydalanarak güçlerini bütün Persis'e yayabildiler sürekli olaylar kaynakların yetersizliği yüzünden açık değildir Ama, 220 civarında Pabag'ın ölmesiyle, o sırada Darabgird'in valisi olan Ardaşir'in en büyük kardeşi olan Şapur'la bir kuvvet mücadelesine girdiği kesindir Kaynaklar, Şapur'un 222 yılında kardeşiyle bir toplantıya giderken bir binanın çatısının üzerine düşmesi sonucu öldüğünü söylerler9 Bu noktada, Ardaşir başkentini Persis'in daha güneyine kaydırdı ve FirouzabadArdaşirKhwarrah (daha önce Gur, günümüzde Firouzabad)'da yeni bir başkent kurdu Yüksek dağlarla iyi desteklenen ve kuytu geçitler arasında zahmetsizce savunulabilen kent, Ardaşir'in daha fazla baskı kazanma çabalarının merkezi oldu Şehir, büyük ihtimalle Darabgird'den örnek alınan yüksek ve çember şeklinde bir duvarla çevrelenmişti Kuzey taradında günümüzde hala kalıntıları duran büyük bir saray bulunmaktaydı Persis'te egemenliğini kuran Ardaşir I, Fars'ın lokal prenslerinden feodal sadakat talep ederek ve Kerman, İsfahan, Susiana, Mesene komşu eyaletlerinin de kontrolünü ele geçirerek süratle topraklarını genişletti Bu genişleme, Ardaşir I'in derebeyi olan Artabanus IV'ün gözünden kaçmadı Atabanus IV ilk ilk kez Khuzestan valisine 224 yılında Ardaşir üzerine gitmesini emretti ama bu Ardaşir için muhakkak bir zaferle sonuçlandı Artabanus bu sefer yine 224'te kendisi Ardaşir I'e saldırdı Artbanus IV orduların çarpıştığı Hormizdeghan'dan öldürüldü Ardaşir I, sona eren Parthia Arsacid İmparatorluğu'nun batı vilayetlerini ele geçirmeye devam etti 226 yılında, Ctesiphon şehrinde İran'ın yegane hükümdarı olarak taç giydi ve Şahinşah (Kralların Kralı) ünvanını aldı (Yazıtlar AdhurAnahid'ten Kraliçeler Kraliçesi olarak bahseder, fakat Ardaşir'le ilişkisi başlamamıştı) Bu Nedenle, 400 yıllık Parthia İmparatorluğu sona ererek, 4 yüzyıllık Sasani hakimiyeti başladı Ardaşir I, ilerleyen bir kaç yıl içinde, imparatorluk etrafında yerel isyancıları takibederek Sistan, Gorgan, Khorasan, Margian (modern Turkmenistan'da), Balkh, ve Chorasmia vilayetlerini de ele geçirerek imparatorluğunu doğu ve kuzeybatı yönlerinde genişletti Bahreyn'i ve Musul'u da Sasani egemenliğine aldı Sonraki Sasni yazıtları, Kuşan, Turan ve Mekran krallarının da Ardaşir'e tabi olduklarını bahis etseler de, numizmatik kanıtlar bu kralların Ardaşir'in oğlu olan Şapur I'e tabi olduklarını gösterir Batı'da Hatra, Ermenistan Krallığı ve Adiabene'ye yapılan saldırılar daha eksik başarılı oldu Ardaşir I'in oğlu Şapur I'in annesi bir Parthia kralının, büyük ihtimalle Artabanus IV'ün veya SurenPahlav klanının üyelerinden birinin kızıydı Şapur I, bu ilerlemeyi devam ettirdiç Baktria ve Kuşan'ı fethetti Roma'ya karşı ansızın pozitif seferi yönetti Roma topraklarının içine değin ilerleyen Şapur I, Antakya'yı ele geçirdi ve talan etti (253 veya 256) En sonunda Roma İmparatorları Gordian III'ü, Arap Philip'i ve Valeryan'ı malup etti Sonuncusu Edessa savaşından daha sonra 259 yılında İran kadar hapsedildi Bu durum bu zamana kadar Romalılar için koskocoman bir utanç kaynağı oldu Şapur I, zaferini Nakşı Rustem'de güzel kaya kabartmaları oyarak kutladı 260 ve 263 yılları aralarında bu yeni kazanılan bölgelerden bir kısmı bir Roma müttefiki olan Odanathus'a kaptırıldı IŞapur'un yoğun gelişme planları vardı Bir çok büyük kasaba kurdu Bunların bir kısmına Roma topraklarından göçenler yerleşti Bunlara Sasani yönetimi aşağıda inançlarını özgürce yaşamış Hıristiyanlar da dahildi Bişapur ve Nişapur şehirleri onun ismiyle adlandırıldı IŞapur özellikle Manihaizm'i destekledi Mani peygamberini (Mani'yi) korudu ve yurtdışına Manihaist misyonerleri gönderdi IŞapur ayrıca bir Babilon hahamı olan Neherdea'lı Samuel'le dostluk kurdu Bu dostluk yahudiler için bir avantajdı ve kendilerine aleyhinde uygulanan baskıcı kanunlardan bir mühlet rahatlamalarını sağladı Daha Sonra gelen krallar IŞapur'un dini toleransını tersine çevirdile IŞapur'dan daha sonra gelen IBahram (273276) Magi'nin baskısı sonucu olarak Mani'ye ve onu takibedenlere gaddarlık uyguladı IBahram Mani'yi hapsetti ve öldürülmesini emretti Efsaneye kadar Mani, idamını beklerken öldü10 IIBahram (276293) babasının din politikasını devam ettirdi Cılız bir yöneticiyid ve birdenbire fazla batı eyaletini Roma Kralı Carus'a (282283) kaybetti Hükümdarlığı sırasında, yarım yüzyıldır İran tarafından yönetilen Ermenistan'ın büyük bir bölümü Diocletian'a (284305) teslim edildi11 293 yılında kısa bir vakit tahtta kalan III Bahram'dan daha sonra Narseh hükümdar oldu (293302) Narseh Romalılar'la yeni bir savaşa kalkıştı Fırat'ya Calinicum yakınlarında İmparator Galerius'a (305311) karşı kazanılan erken bir zaferden daha sonra, Ermenistan'da 297 yılında ani bir etken sonucu tuzağa düşürülen Narseh yenildi Bunun ardından varılan anlaşmayla, Sasaniler Dicle ırmağının batısındaki tüm toprakları teslim ettiler ve Ermenistan'ın ve Gürcistan'ın iç işlerine karışmamayı kabul ettiler12 Bu büyük hezimetin peşinde 301 yılında istifa eden Narseh bir sene sonra acı ve endişe içinde öldü Narseh'in oğlu IIHormizd (302309) tahta oturdu Sistan ve Kuşan'daki isyanları bastırsa bile, II Hormizd de bir diğer güçsüz lider olarak asilleri kontrol etmeyi başaramadı ve bir av esnasında 309 yılında Bedouinler göre öldürüldü Birincil Altın Çağı (309379) II Hürmüz'ün ölümünün arkasında, güneyden gelen Araplar, Sasani krallarının doğum yeri olan Fars vilayeti de dahil almak üzere güney şehirlerini yağmalayıp harabetmeye başladılar giderken, İran asilleri II Hürmüz'ün en büyük oğlunu öldürdüler, ikincisini âmâ ettiler ve sonra Roma toprakların kaçan üçüncüsünü de hapsettiler Taht, II Hürmüz'ün eşlerinden birinden az önce doğmamış olan çocuğuna kalmıştı II Şapur daha annesinin karnındayken tahta geçen birincil kral olarak bilinir Taç, annesinin karnına konmuştu Şapur ismindeki bu çocuk bu nedenle hükümdar olarak doğdu Gençliğinde, imparatorluk annesi ve soylular tarafında yöneticilik edildi Büyüdüğünde ise, gücü anında eline bölge II Şapur, faal ve etkili bir hükümdar olduğunu kanıtladı II Şapur öncelikli olarak minik ama disiplinli ordusuyla güneydeki Araplar'ın üstüne yürüye yürüye onları malup etti ve böylece imparatorluğun güney bölgelerini güven altına aldı13 Sonradan batıda Romalılar'a karşı ilk seferini başlattı Ilk Olarak başarılı olan bu saldırılar Singara Kuşatması'nın ardındaki doğu hudut boylarındaki göçebe baskınları yüzünden durmak zorunda kaldı Bu baskınlar, Ipek Yolu'nun kontrolü için stratejik açıdan manâlı bir yer olan Transoksanya'yı korkutma etmeye başladı Buna ilaveten, IIŞapur'un ordusu batıda yeni ele geçirilen yerleri tutmak için tatmin edici değildi IIŞapur, bundan nedeniyle II Konstantin'le iki tarafın da belirlenmiş bir zaman birbirlerinin topraklarına saldırmamasını öngören bir barış anlaşması imzaladı II Şapur daha sonra doğulu göçebelerle rastlamak için Transoksanya tarafına doğuya dürüst ilerledi Orta Asya kabilelerini ezerek bölgeyi yeni bir vilayet olarak istila etti Bugün Afganistan olarak bilinen bölgenin fethini tamamladı Bu zaferi kültürel dağılma takibetti Bu Nedenle Sasani sanatı Türkistan içlerine ve Çin'e dek yayıldı IIŞapur, göçebe kralı Grumbates ile birlikte, 359 yılında Romalılar'a karşısında ikinci seferini düzenledi Bu sefer, ordusunun bütün gücünü ve göçebelerin desteğini de yanına götürdü Fazla başarılı geçen seferle birlikte, toplam beş Roma vilayeti İranlılar'ın eline geçmiş oldu II Şapur, sert bir dini politika yürüttü Hükümdarlığı esnasında, Zerdüştilik'in tanrısal metinleri olan Avesta'nın toplanması tamamlandıKeza Hıristiyanlar zorlama ve acımasızlık görmüşlerdir Bu durum, Roma İmparatorluğu'nun Büyük Konstantin (324337) göre Hıristiyanlaştırılmasına bir tepkiydi IŞapur gibi IIŞapur da nispeten özgür içinde yaşayan ve bu zaman diliminde manâlı avantajlar yakalayan yahudilere karşı dostane kaldı (bknz Raba (Talmud)) Şapur öldüğünde, İran İmparatorluğu hiç olmadığı kadar güçlenmiş, doğudaki düşmanlarla uzlaşılmış ve Ermenistan İran kontrolü altına girmişti Ara Tarihi (379–498) 1549066056 1549066056 sasaniimparatorlugu5c54df4e13837sasaniimparatorlugu5c54df4e13837 http:uploadwikimediaorgwikipediatrthumbff9BahrameGur200pxBahrameGur 1549066056 1549066056 sasaniimparatorlugu5c54df5069f15sasaniimparatorlugu5c54df5069f15 http:trwikipediaorgskins15commonimagesmagnifyclippng İran, II Şapur'un ölümünden I Kavadh'ın (483531) taç giymesine kadar Bizans İmparatorluğu'yla girişilen bir kaç savaşın dışında nispeten durağandı Bu zaman dilimi boyunca, Sasaniler'in din politikası kraldan krala manâlı ölçüde değişiklik gösterdi Üstüste gelen çelimsiz liderlere rağmen, II Şapur vaktinde oluşturlan yönetim sistemi adaleli kalarak imparatorluğun etkin şekilde işlemesini sağladı II Şapur 370 yılında öldüğünde, üvey kardeşi II Ardeşir'e (379383; Kuşanlı Vahram'ın oğlu) ve onun oğlu olan IIIŞapur'a (383388) zinde bir imparatorluk bırakmıştı Ama ikisi de II Şapur'un kabiliyetlerini gösteremediler III Şapur'un sözde kardeşi olarak yetiştirilen II Ardeşir kardeşinin yokluğunu dolduramadı III Şapur'un ise bir şey başarayamayacak değin melankolik bir karakteri vardı IV Bahram da (388399) babası kadir edilgen olmasa da imparatorluk için manâlı bir şey başaramadı Bu zaman zarfında Ermenistan Roma ve Sasani imparatorlukları arasında anlaşma sonucu paylaşıldı Sasaniler Büyük Ermenistan üzerindeki hakimiyetlerini tekrar kurarken, Bizans İmparatorluğu batı Ermenistan'ın ufak bir bölümünü elde tuttular IV Bahram'ın oğlu olan I Yezdigirt (399421) genelde imparator I Konstantin'le karşılaştırılır Onun gibi, hem maddesel ayrıca de diplomatik açıdan kuvvetliydi Romalı müdaili gibi IYezdigirt de fırsatçıydı Büyük Konstantin gibi, I Yezdigirt de dini tolerans uyguladı ve dini azınlıkların yükselmesi için onlara özgür sağladı Hıristiyanların eziyet görmelerine engel oldu Üstelik bunu uygulayan asilleri ve rahipleri de cezalandırdı Onun dönemi nispeten huzurlu geçen bir zaman dilimi oldu Romalılar'la uzun süren bir uzlaştırma antlaşması imzaladı Hatta genç II Theodosius'u (408450) koruması altına aldı Ayrıca bir Yahudi prensesiyle evlenerek Narsi adında bir oğlu oldu I Yezdigirt'in halefi, en fazla bilinen Sasani krallarından biri ve birçok efsanenin de kahramanı olan oğlu V Bahram'dır (421438) Bu efsaneler Sasani İmparatorluğu'nun Araplar göre yıkılmasının peşinde bile devam etti V Bahram, daha çok tanıdık adıyla Bahramı Gur, babası IYezdigirt'in bir Arap hanedanı olan ElHirah kadar yardım görebilen asilzadelerin muhalefetleri neticesinde bir anda ölmesinin (ya da suikaste uğraması) arkasından tacı ele geçirdi VBahram'ın annesi Soşandukht, Yahudi Eksilarçı'nın kızıdır 427 yılında göçebe Heftalitelerin doğuda başlattıkları işgali durdurdu Bu Nedenle, Buhara (günümüz Özbekistan'ında) demir paralarında portesi yüzyıllar her tarafında kalacak şekilde etkisini Orta Asya içerlerine dek genişletti VBahram, Ermenistan'ın İran'a ast kralını azlederek, orayı bir eyalete çevirdi V Bahram, cesaretinin,güzelliğinin, Romalılara, Türklere, Hindistanlılara ve Afrikalılara aleyhinde elde ettiği zaferlerinin, avcılık ve aşk maceralarının konu alındığı hikayelerin anlatıldığı Fars geleneğinde sevilen bir isimdir Bahramı Gur olarak adlandırılır Gur, yaban eşeği anlamına gelir Avcılığa merakına, bilhassa yaban eşeği avlamayı sevmesine atıftır Altın çağın zirvesinde bir kralı sembolize eder Tacını erkek kardeşiyle giriştiği mücadele ve tanıdık olmayan düşmanlarla savaşması sayesinde kazanmıştı; ama kendisini avcılıkla ve saray maiyetinde meşhur kadınlar grubu ve nedimleriyle düzenlediği partilerle eğlendirirdi Saray zenginliğini ve refahını kendinde sembolleştirmişti Hükümdarlığı süresince, Sasani Edebiyatı'nın (Pehlevi Edebiyatı'nın) en kayda değer eserleri yazıldı ve Sasani Müziği'nin dikkate değerinde parçaları bestelendi Polo gibi sporlar kraliyet uğraşları arasına girdi Bu gelenek günümüzde hala bir takım krallıklarda devam ettirilmektedir14 V Bahram'ın oğlu III Yezdigirt (438457) adil, ılımlı bir hükümdardı Fakat IYezdigirt'ın tersine azınlık dinlerine bilhassa Hıristiyanlar'a aleyhinde sert bir politika uyguladı15 II Yezdigirt, hükümdarlığının başlarında, Hindli müttefikleri de dahil almak üzere ayrı uluslardan oluşan karma bir ordu kurarak, Fars topraklarında Karrhe yakınlarında istihkam kuran (müteakip seferler için Romalılar kadar uygulanan bir kandırma) Doğu Roma İmparatorluğu'na saldırdı Yezdigirt ağır bir selle karşılaşmasaydı şaşma geçiren Romalılar karşı Roma içlerine dek ilerleyebilecekti Bizans imparatoru II Theodosius komutanını II Yezdigirt'in kampına göndererek barıştırma çağrısında bulundu 441 yılında devam eden görüşmeler neticesinde iki imparatorluk da karşılıklı olarak sınırlarına istihkam oluşturmayacaklarına dair laf verdiler IIYezdigirt daha adaleli olmasına karşın Kidarite Krallığı'nın Parthia ve Harezmiya'daki akınları nedeniyle daha fazlasını istemedi Kuvvetlerini 443'te Nişabur'da topladı ve Kidaritelere karşısında uzun süreli bir sefer başlattı Bir fazla muharebenin arkasından, 450 yılında Kidariteleri mağlup ederek Amu Derya nehrinin ötesine sürdü16 Doğu seferi esnasında ordusundaki Hıristiyanlar'dan şüphelenen IIYezdigirt hepsini yönetimden ve ordudan uzaklaştırdı Ardındaki Hıristiyanlara ve daha az seviyede Yahudilere ızdırap etti17 Ermenistan'da Zerdüştçülük tekrar oluşturmak için, Ermeni Hıristiyanlarının Vartanantz Savaşı'nda başkaldırışlarını 451 yılında bastırdı Ama Ermeniler büyük oranda Hıristiyan olarak kaldılar Son yıllarında, Kidariteler ile 457 yılındaki ölümüne dek baştan savaştı IIYezdigirt'in daha genç oğlu IIIHürmüz (457459) tahta geçti Kısa hükümdarlığı esnasında, asiller sınıfının desteğini arkasına bölge büyük kardeşi IFiruz ile sürekli çaba etti18 Baktria'da Heftaliteler ile savaştı Firuz göre 459 yılında öldürüldü 5 yüzyıl başlarında, Heftaliteler (Beyaz Hunlar) öteki göçebe gruplarla birlikte İran'a saldırdı Başlangıçta, VBahram ve IIYezdigirt, bunlara kesin mağlubiyeti zorla kabul ettirdi ve doğu tarafına sürdü Hunlar 5 asır sonlarında tekrar gelerek İran'lı IFiruz'u (457484) 483 yılında yendiler Bu zaferin ardından, İran'ın doğu bölgelerini işgal eden Hunlar buraları yağmaladılar Böylece yıllar sonradan öçlerini almış oldular Bu saldırılar imparatorluğa düzensizlik ve kaos getirdi Heftaliteleri yeniden uzaklaştırmayı hedef edinen IFiruz, Herat'a bu vesileyle çölde Hunlar göre tuzağa düşürülerek öldürüldü ve ordusu yok edildi Bu zaferin ardından Herat şehrine dürüst ilerleyen Heftaliteler imparatorluğu kaosun içine attılar En sonunda, eski bir Fars ailesi olan Karen'den gelme Zarmihr (ya da Sokhra) adında bir soylu, bir derece olsun armoni sağlayabildi I Hüsrev zamanına değin devam edecek olan Hun tehditine karşın I Firuz'un kardeşlerinden biri olan Balaş'ı tahta hazırladı Balaş (484488) uysal ve cömert bir kraldı Hıristiyanlara imtiyazlar sağladı yine de, imparatorluğun düşmanlarına özellikle Beyaz Hunlar'a aleyhinde her hangi bir girişimde bulunmadı Balaş dört takvim hükümdarlığının ardındaki âmâ edildi ve tahttan indirildi (nüfuzlu zenginlere atfedilir) Yeğeni I Kavadh tahta yükseldi I Kavadh (488531) aktif ve reformist bir hükümdardı Bamdad'ın oğlu Mazdak kadar kurulan, zenginlerin eşlerini ve servetlerini fakirlerle paylaşmasını istek eden komuistik bir fırkaya destek verdi Amacı açıkça, Mazdakilerin doktrinini benimseyerek zengin soyluların ve yükselen aristokrasinin gitgide artarak gelişen etkisini kırmaktı Bu reformlar, azledilmesine ve Susa'da Oblivyon Kalesi'nde (Lethe) hapsedilmesine niçin oldu Ufak kardeşi İranlı Djamasp (Zamaspes) 496 yılında tahta yükseldi Ama, 498'de kaçan I Kavadh'a Beyaz Hun kralı göre sığınma verildi İranlı Djamasp (496498) IKavadh'ın asil sınıfı tarafından azledilmesinin ardındaki tahta yerleştirildi Djamasp insancıl bir kraldı Köylüleri ve fakirleri hafifletmek için vergileri azalttı Hem, yönünü değiştirmesiyle tahtından ve özgürlüğünden olan I Kavadh'ın tersine Mazdakizm'in iyi bir taraftarıydı Hükümdarlığı, I Kavadh'ın Heftalite kralı göre kendisine verilen büyük bir orduyla imparatorluğun başkentine gelmesiyle son buldu Djamasp bağlılık içinde tahttan indi ve tacı kardeşine bıraktı IKavadh'ın her yerde dönüşünün ardından hakkında bir bilgiye rastlanılmamaktadır Ama, kardeşinin sarayında iyi bir şekilde muamele gördüğüne geniş ölçüde inanılır