Seferi Olmanın Hükümleri

Seferi Olmanın Hükümleri

Yolcular için bir takim kolayliklar, ruhsatlar getirilmiştir. Ramazanda yolculukta bulunan için orucu geri birakmak mübahtir.

Yolcunun mesh süresi üç gün üç gecedir. Yolcu dört rekatli farz namazlarini ikişer rekat olarak kilar. Buna "kasri salat" denir.

Yolculukta dört rekatli namazlarin kisaltilarak kilinmasi Kur`an, Sünnet ve icma ile caizdir.

Allah Teala şöyle buyurur: "Eger kafirlerin size fitne vermesinden korkarsaniz, yeryüzünde sefere çiktiginiz zaman namazlari kisaltarak kilmanizda bir sakinca yoktur" (en-Nisa, 4/101). Bu ayette kisaltmanin korku şartina baglanmasi o günkü olayi tespit etmek içindir. çünkü Rasulüllah (s.a.s)`in çoğu yolculukları korkudan uzak değildi. Ashab-ı Kiram`dan Ya`la b. ümeyye (r.a) Hz. ömer`e şöyle demiştir: Biz neden namazları kısaltarak kılıyoruz? Halbuki güven içindeyiz. Hz. ömer de buna cevap olmak üzere şöyle buyurdu: Ben de aynı durumu Hz.. Peygamber`e sormuştum; şöyle buyurmuştu: "Bu, Allah`ın size verdiği bir bağıştır, Allahın sadakasını kabul edin" (Müslim, Misafir, 4; Tirmizi, Tahare, 4, 20; Nesai, Taksir, I).

Hz. Peygamber`in umre, hac veya savaş için yaptığı yolculuklarında namazları kısaltarak kıldığı ile ilgili haberler tevatür derecesindedir. Abdullah ibn ömer (r.a) şöyle demiştir:

"Hz. Peygamber (s.a.s)`e yolda arkadaşlık ettim. O, yolculuklarında iki rekattan fazla kılmazdı. Hz. Ebu Bekir, Hz. ömer ve Hz. Osman da böyle yaparlardı" (Ibn Mace, Ikame, 75). Hz. ömer`in şöyle dediği rivayet edilmiştir: "Yolcunun namazı, Nebinizin lisanı üzere kısaltılmaksızın tam iki rekattır" (Buhari, Taksir, 11; Küsuf, 4; Ibn Mace, Ikame, 73, 124).

Yolcunun dört rekatlı farz namazları kısaltması zorunlu mudur; yoksa kısaltmakla tam kılmak arasında serbest midir?

Hanefilere göre, yolcunun namazları kısaltarak kılması vacib ve aynı zamanda azimettir. Yolcunun bilerek iki rekattan fazla kılması mekruhtur. Bununla birlikte iki rekat kılıp da teşehhütte bulunduktan sonra iki rekat daha kılacak olsa farzı eda etmiş, son iki rekat da nafile olmuş olur. Ancak selamı tehir etmiş olmasından ötürü kötü bir iş yapmış sayılır. Fakat birinci teşehhüdü terketse veya ilk iki rekatta kıraatta bulunmamış olsa farzı eda etmiş olmaz. Nitekim sabah ve cuma namazlarında da hüküm böyledir. Hz. Aişe (r.anha)`den şöyle dediği rivayet edilmiştir: "Namaz ikişer rekat olarak farz kılındı, sonra hazarda ziyade olundu, seferde ise olduğu gibi bırakıldı (Buhari, Salat,1; Müslim, Misafirin,1; Ebu Davud, II, 3). ibn Abbas (r.a)`ın şöyle dediği nakledilmiştir: "Allah Teala namazı, Peygamberimizin dili ile hazarda dört rekat, seferde iki rekat olarak farz kılmıştır" (Müslim, MüŞafirin, 5, 6; Ebu Davud Sefer, 18; Nesai, Havf 4; Ibn Mace Ikame, 75).

Malikilere göre, seferde namazı kısaltarak kılmak müekked sünnet, Şafii ve Hanbelilere göre ise yolculukta namazları kısaltarak kılmak, muhayyer olmak üzere ruhsattır. Seferi kişi namazlarını kısaltarak da, tam olarak da kılabilir. Ancak Hanbelilere göre kısaltmak mutlak olarak tam kılmaktan daha faziletlıdır. çünkü, Hz. Peygamber ile dört halife bu şekilde yapmaya devam etmişlerdir.

Yolculuk ister ibadet için, ister mübah veya masiyet bulunan bir amaçla olsun, her türlü yolculuk sırasında namazları kısaltmak caizdir. Mesela; yol kesmek, meşru olmayan bir eğlenti yapmak veya başka bir haram işlemek için yolculuk yapan kimse de ruhsatlarından yararlanır. Zira bu konudaki nasslar bunun ifadesidir; "Yeryüzünde yürüdüğünüz zaman sizin için namazları kısaltmanızda bir sakınca yoktur" (en-Nisa, 4/104) ayetinde yolculuğun meşru veya gayrı meşru olması arasında bir ayırım yapılmamıştır (Ibnül-Hümam, a.g.e., I, 405 vd.; Ibn Abidin, Reddül-Muhtar, I, 733, 736).

Hanefiler dışındaki çoğunluk müctehidlere göre ise; yol kesmek, şarap ve haram şeylerin ticaretini yapmak gibi Allah`a isyanın söz konusu olduğu yolculuklarda, sefere mahsus olan namazların kısaltılması, birleştirilmesi oruçlunun iftar etmesi, mestler üzerine üç gün mesh etmek, binek üzerinde nafile namaz kılmak gibi ruhsatlar mübah olmaz. çünkü, bu gibi kimseler Allah`a isyan için yolculuk yapmış sayılır. Bu konudaki kaide şudur:

"Ruhsatlar masiyet ve kötülük işlemeye dayanak yapılamaz". Yine Allah Teala darda kalana ölü hayvan etini yemeyi "haddi aşmama ve Allah`a isyanda bulunmama" şartına bağlamıştır (el-Bakara, 2/173). Bu durumda ruhsatlar günah ve kötülük işlemeye dayanak yapılamaz (Ibn Kudame, el-Muğni, Kahire 1970, II, 261; Zühayli, II, 323 vd.; Ibn Rüşd Bidayetül-Müctehid, I, 163).

Seferi kimse bir beldede on beş gün ve daha fazla kalmaya niyet edince mukim olur ve artık namazlarını tam kılar. Eğer on beş günden az kalmaya niyet ederse seferiliği devam eder. Bu konuda dayanılan delil, kadınların temizlik süresine kıyastır. Temizlik süresi, hayız sebebiyle kadının üzerinden düşen namaz ve orucun edasına dönmeyi gerektirir. Ikamet yerinde bulunmak da sefer sebebiyle kişinin üzerinden düşen bazı vecibelerin yapılmasına geri dönmeyi gerektirir. Bu yüzden temizlik süresinin on beş gün ile sınırlanması gibi, en az ikamet süresinde on beş gün olarak takdir edilmesi gerekir. Bu görüş Ibn Abbas ve Ibn ömer (r.a)`dan nakledilen şu söze dayanır: Seferi olduğun halde bir beldeye girer ve bu beldede on beş gün kalmaya niyet edersen namazını tam kıl. Eğer buradan ne zaman sefere çıkacağını bilmezsen namazlarını kısaltarak kıl" (ez-Zühayli, el-Fıkhul-Islami ve Edilletüh, Dimaşk 1405/1985, II, 323).

Bir yolcu, bir beldede belirli bir ihtiyacını görmek için beklerse, bekleme işi yıllarca sürse bile namazlarını kısaltarak kılar. On beş günden fazla kalmaya, niyet etmediği için seferilik hali devam eder. Nitekim Ibn ömer (r.a) Azerbaycan`da altı ay kalmış ve namazlarını bu şekilde kısaltarak kılmıştır. Bir kısım sahabenin de böyle yaptığı rivayet edilmiştir.

Ordu bir beldeye girse, askerler burada on beş günden daha fazla kalmaya niyet etseler bile namazlarını kısaltarak kılarlar. çünkü orada kalmak veya yenilip çekilmek ihtimalı bulunduğu için süre ile ilgili niyet geçerli değildir.

Şafii ve Malıkilere göre, yolcu bir yerde dört gün kalmaya niyet ederse namazlarını tam kılar. çünkü sünnette, dört günden az ikametin, seferin hükmünü kesmeyeceği açıklanmıştır. Rasülullah (s.a.s) şöyle buyurmuştur:

"Muhacır hacdaki ibadetlerini yaptıktan sonra üç gün ikamet eder. " Nitekim Hz. Peygamber (s.a.s), umre yaptığı zaman Mekke`de üç gün süreyle kaldığı halde namazlarını kısaltarak kılıyordu" (eş-Şevkani, Neylül-Evtar, III, 207 vd.).

Hanbelilere göre yolcu, dört günden fazla veya yirmi vakitten fazla kalmaya niyet ederse namazlarını tam kılar. Bundan az olursa kısaltarak kılar.

Yolculuk ve ikamet hallerinde, tabi olanın değil, tabi olunanın niyeti geçerlidir. Bu yüzden asker, komutanının; işçi işvereninin; öğrenci hocasının; kadın kocasının niyetine göre mukim veya yolcu olmuş olur.

Yolculuk konusunda henüz erginlik çağına girmemiş olan çocuk hakkında da sefer hükümleri cereyan etmez. Şafiilere göre ise, mümeyyiz çocuğun yolculuğa niyeti geçerli olup, namazını kısaltarak kılabilir.

Yolculukta bulunan kimse tabi olduğu kimsenin nereye gideceğini ve niyetini bilmediği ve sorusuna da cevap alamadığı takdirde üç günlük mesafeye kadar namazlarını tam kılar, ondan sonra kısaltmaya başlar.

Islam devlet başkanı, sefere niyet etmeksizin ülkesi içinde bir süre dolaşacak olsa, namazlarını tam kılar; fakat, sefer süresi dolaşmaya niyet ederse, namazlarını kısaltır. Doğru olan budur.

Mukimin kazaya kalan namazları, yolculuğa çıkmasıyla ve yolcunun kazaya kalan namazları da ikamete niyet etmesiyle değişmez. Bu yüzden seferde iken kazaya kalan namazları ikiser rekat olarak kılar. Bir yolcu da ikamet zamanında kazaya kalmış namazlarını dörder rekat olarak kılar.

Mukim, müsafire; müsafir de mukime uyabilir. Burada müsafir iki rekatın sonunda selam verince, mukim kalkar -sağlam görüşe göre- kıraatta bulunmaksızın namazını tamamlar; yanılırsa secde de etmez. çünkü, bu mukim bir lahik mesabesindedir (bk. "lahik" mad.). Imam olan müsafirin namazdan önce "Ben seferiyim, siz namazlarınızı tamamlayın" demesi müstehaptır.

Yolcu ise ancak vakit içinde mukime uyabilir. Bu durumda dört rekatlı bir farz namazını mukim gibi tam olarak kılar. Imama vakit içinde uymakla farz namazı iki rekattan dört rekata dönüşmüş olur. "Ibn Abbas "Seferi`nin durumuna ne dersiniz? Yalnız başına kılınca iki rekat, mukim olarak dört rekat kılıyor" sorusuna; "Bunu yapmak sünnettir" cevabını vermiştir" (ez-Zühayli, a.g.e., II, 335).

Nafi` şöyle demiştir: "Ibn ömer seferi olduğu zaman imamla birlikte kılınca dört rekat kılar; yalnız başına kıldığı zaman ise iki rekat kılardı" (ez-Zühayli, a.g.e., II, 335).

Bir kimse müsafir iken kazaya kalan dört rekatlı bir namazında mukim imama uyamaz. çünkü bu namaz daha önceden iki rekat olarak meydana gelmiştir.

Yolculuk veya yağmur, kar gibi bir mazeretle iki namazı bir vakitte kılmak caiz değildir. Yalnız Arafat`ta öğle ile ikindi, Müzdelife`de akşam ile yatsı namazlarını birleştirip cemaatle kılmak caiz görülmüştür (bk. "Namazın Vakitleri").

Hanefiler dışında üç mezhep imamına göre bir mazeret bulununca öğle ve ikindi veya akşam ile yatsı namazlarını takdim veya tehir şekliyle bir vakitte birleştirmek caizdir. Mesela; öğle namazı ile ikindi namazı öğle vaktinde kılınabileceği gibi, ikindi vaktinde akşam ile yatsı birleştirilerek iki vakitten birinde yani takdim veya te`hirle kılınabilir. Hanefilerin dışında kalan alimler takdim ve te`hir`in caiz olduğu kanaatindedirler.

Mukim iken kazaya kalan namazlar, yolculuğa çıkmakla veya yolcu iken kazaya kalan namazlar mukim olmakla değişikliğe uğramaz. Bu yüzden yolculukta kazaya kalan dört rekatlı namazlar, ister yolculuk sırasında isterse mukim iken kaza edilsin, kısaltılarak kılınır. Mukim iken kazaya kalan namazlar da yolculuk halinde kaza edilecekse tam olarak kılınır.

Yolculuğun Sona Ermesi:

Asli vatana dönüp gelmekle yolculuk hali sona erer. Burada oturmaya niyet edilip edilmemesi sonucu değiştirmez. Ikamet vatanına dönüşte ise, oturmaya niyet gereklidır.

Vatan üçe ayrılır.

1. Asli vatan: Bir kimsenin doğup büyüdüğü veya evlenip içinde yaşamak istediği veya içinde barınmayı kasd edip, başka yeri vatan edinmek istemediği yere "asli vatan" denir.

2. Ikamet vatanı: Bir kimsenin doğup büyüdüğü, evlenip içinde sürekli yerleşmeye karar verdiği bir yer niteliğinde olmaksızın, yalnız içinde on beş günden fazla kalmak üzere yerleştiği yere de "ikamet vatanı (vatan-ı ikamet)" denir. Askerlik, öğrencilik, işçilik veya memurluk gibi hizmetler sebebiyle sürekli bir şekilde yerleşilmeyen beldeler on beş günden fazla kalmaya niyet edilmesi yüzünden "ikamet vatanı" niteliğindedir.

3. Sükna vatanı: Bir yolcunun, içinde on beş günden az oturmak istediği yer de kendisinin bir vatan-ı süknası olur. Bu sonuncuya itibar edilmez. Bununla ne asli vatan ve ne de ikamet vatanı değişmez. Böyle bir yolcu, hem yolculuk sırasında hem de on beş günden az kaldığı bu süre içinde "seferi" sayılır; Asli veya ikamet vatanlarına olan yolculukta ise yalnız yolculuk sırasında seferi hükümleri uygulanır. Bu vatanlara ulaşan kimse, orada "mukim" sayılır.

Seferilik konusunda bu vatanlar kendi misli ile veya üstü ile bozulur, aşağısı ile bozulmaz. Bu yüzden insanın asıl vatanı olan yer, diğer ikamet ve sükna vatanları ile bozulmaz. Yani vatan-ı ikamette bulunan kimse vatan-ı asliye dönmekle müsafir olmaz. Insan doğup yerleştiği veya karısının yerleştiği yere varınca seferi olmaz. Sadece gideceği yer seferi olacak kadar bir mesafede ise yolculuk sırasında seferi olur, fakat oraya varınca seferiliği kalkar.

Bir kimse yerleştiği yerden, yine sürekli olarak yerleşmek amacıyla başka bir yere giderse, gittiği yer vatan-ı aslisi olur; birinci vatanı vatan-ı asli olmaktan çıkar. çünkü, Hz. Peygamber (s.a.s) Mekke`ye gittiklerinde kendisini müsafir saymış ve "Biz seferiyiz" buyurmuştur (eş-Şevkani, a.g.e., III, 270).

Vatan-ı asli, vatan-ı ikametle bozulmaz. Doğduğu veya karısının bulunduğu yerden öğrencilik, askerlik, işçilik gibi bir amaçla on beş günden az kalmak üzere başka bir yere giden bir kimsenin önceki asli vatanı nitelik değiştirmez. Oraya dönünce üç gün bile kalacak olsa seferi sayılmaz. çünkü vatan-ı ikamet, vatan-ı asliyi bozmaz.

Bir kimse bir şehirde otururken ailesini nakletmeden başka bir şehirde de evlense, her iki şehir kendisi için asıl vatan olur. Hangisine gitse mukim sayılır. Vatan-ı ikamet ise, başka bir vatan-ı ikamete gitmek veya oradan ayrılıp yolculuğa çıkmak yahut asli vatana dönmekle bozulur. Yani vatan-ı ikametten ayrılan kimse, yeniden buraya döndüğünde on beş günden az kalacaksa seferi sayılır.

On beş günden az kalınacak yer olan vatan-ı süknanın bir önemi yoktur. Kişi orada seferi sayılır. Bu vatan, diğer vatan çeşitlerini değiştirmez. Kişi onbeş günden kısa süren ve seferilik mesafesinden uzağa yaptığı tüm yolculuklarında, şehrin yerleşim alanları dışına çıktığı andan itibaren ve gittiği yerde seferi sayılır. Bu durum geri dönünceye kadar devam eder.

Cemaatle namazda mukim müsafire uymuşsa, müsafir iki rekat kılınca selam verir, mukim selam vermeyip namazı dörde tamamlar. Namazı dörde tamamlarken hiç bir şey okumaz; çünkü namazın baş tarafını imamla kılmış ve farz kıraat yerine gelmiştir (Ibnül-Hümam, I, 405; Ibn abidin, I, 733 vd.; Zeylai, et-Tebyin, I, 215).