Türkiye'nin en güncel forumlardan olan forumdas.com.tr'de forumda aktif ve katkısı olabilecek kişilerden gönüllü katkıda sağlayabilecek kişiler aranmaktadır.
iltasyazilim
FD Üye
IÇ ISYANLAR ve SIMAVNA KADISI OGLU SEYH BEDREDDIN MAHMUD'UN ISYANI
Çelebi Sultan Mehmed devrinin en kayda değer hâdiselerinden birisi, Seyh Bedreddin Mahmud ve taraftarlarinin çikardiklari isyandir Seyh Bedreddin, lüzum memleket içinde, gerekse Kahire, Sam, Haleb gibi Islâm âleminin en namli kültür merkezlerinde uzun vakit dolasip; ciddi ve parlak bir tahsilden sonra Hüseyin b Ahlatî isminde bir zata intisâb ederek seyhlik sifati almis olmasina ragmen, memleketin siyasî ve sosyal bünyesine vurmayi tasarladigi darbeyi vurabilecek yikici bir zekaya sahipti O, ilim ve irfan üstadlarinin egitim ve nezaket nimazlarini kirarak, yerlesmis ve saglam sistemleri ezip geçecek kadar sakat bir yol seçmisti Bilgi bakimindan zamaninin ileri gelenlerindendi Onun bu özelligi daha önce temas edildigi gibi hayatini kurtarmis ve kendisine sürgün yerinde bile maas baglanmasina sebep olmustu Doğrusu Seyh Bedreddin Mahmud, hem zahirî, hem de batinî ilimlerdeki vukuf ve ihatasiyla mümtaz ve müstesna bir mevki isgal etmisti Islâm hukukunda zamaninin imami durumunda idi Bu hususta Câmiu'lFusûleynadli eseri, onun degerini ortaya yerleştirme bakimindan yeterlidir Bu eserinden önce fikha dair Letâifu'lîsârâtisimli eserini yazmisti Seyh Bedreddin'in, Kitâbu'tTeshilolağan ile kaleme aldigi eseri, Letâifu'lîsârâtin serhidir Seyh Bedreddin bu eserini Edirne'de kadiasker iken yazmaya baslamis, 818 Cemaziyelâhir'in yirmi yedinci sali günü (3 Eylül 1415) Iznik'te ikamet ederken bitirmisti Bedreddin'in bu eserleri ulemaca muteber kabul edilmislerdir Seyh Bedreddin'in tasavvuf sahasindaki görüslerini ortaya koyan eseri, Vâridat adini tasimaktadir Seyh Bedreddin'in bunlardan baska eserleri de vardir
Ülkeye tek basina hâkim oldugu günden beri Seyh Bedreddin'in hareketlerini dikkatle takib eden Çelebi Sultan Mehmed, seyhin baslattigi dinî, siyasî ve ictimaî mahiyetteki ayaklanmayi bastirmaya muvaffak oldu
Seyh Bedreddin, Misir dönüsü Haleb, Konya ve Tire'de dolasmaya basladi sonra Edirne'ye gidip ana ve babasina kavustu Burada, iki seneden daha artı bir süre, Osmanli tahtini kardesleri ile paylasarak saltanat sürmekte olan Musa Çelebi'nin takdirlerini kazanarak kadiaskerlige tayin edildi Lakin Çelebi Sultan Mehmed'in kardeslerine galip gelmesi üstüne mevkiini kayb ederek Iznik'e gönderildi Göz hapsinde bulunmasina ragmen Seyh Bedreddin burada sıcacık durmuyor, çaktırmadan adamlarini yetistiriyordu Bu dönemde Bedreddin'e, hareketlerinin sorumlulugunu yüklenecek ve kendisine yol açacak bir âlet lazimdi Bu niyet ile Bedreddin, Izmir körfezinin güney ucunda ve Sakiz adasinin karsisinda Karaburun'da (Çesme) (o zamanki alışılagelmiş ile Stylaryus dagi) üstünde dogmus, asagi tabakadan birini seçti Bedreddin bu adamda, kendi görüslerini açiklayabilecek enerji ve heyecani buldugundan onu kendine kethuda, delege ve dinî delege olarak seçti Börklüce Mustafa denilen bu hizli fanatik, hemen kendini baba ve ruhanî reis ilân etti Bundan dolayi da taraftarlari ona Büyükbaba Sultan adini verdiler Bedreddin'e Torlak Kemal denilen bir yahudi de yardim etti Bu yahudi, o zamanlarda Bedreddin'in görüslerini yaymaya çalisan dervislerin basina geçti Onun görüslerinin temeli, esitlik ve fakr gibi insana cazip gelen sloganlara dayaniyordu Buna kadar kadinlar hariç elde etmek üzere her seyde ortaklik vardi Bu meczuplar söyle diyorlardi:
Ben, senin evinde kendi evim gibi otururum Sen de benim elbiselerimi giyer, silahlarimi, arabalarini kullanirsin Sadece kadinlar müstesnadir
Bu safhada Börklüce Mustafa, Aydin, Yahudi Torlak Kemal de Manisa taraflarinda Rafizî Bâtinî bir Sia'nin güvenli olmayan hüriyeti ile faaliyetlerine basladilar Bunlar, Seriat çerçevesi içine alinmis ahlâk degerlerini hiçe sayarak beser zaaflarina genis müsaadeler tanimak, bir taraftan da ferdî mülkiyeti, din farkini ve evlilik müessesesi gibi kanunun teminati altina alinmis sosyal barajlari da asip cemiyete yeni bir nizam tanimak yoluna koyuldular
Aydin ve Karaburun'da etrafina binlerce insan toplayan Börklüce Mustafa'nin muvaffakiyetleri, seyhin Iznik'te kalmasini güvenli olmayan bir duruma sokmustu Bunun için ailesini Iznik'te birakarak Sinop'taki Isfendiyar Beyi'nin yanina kaçti Gayesi, oradan Tatar iline geçmekti Isfendiyar Bey, Çelebi Mehmed'den çekindigi için seyhe müsaade etmedi Bunun üstüne Seyh Bedreddin, çaktırmadan bir gemiye binerek Rumeli yakasina geçip Zagra'ya gider Seyhin, nüfuz dairesi burada gittikçe genislemeye baslar Seyh, bir müddet sonradan Zagra'dan Silistre'ye, oradan da Dobruca'ya geçer Sonra da halkinin çogunlugu Siî olan Deliorman'a yerlesir Deliorman'dan her tarafa mektup ve adamlar göndererek büyük bir propaganda faaliyetine girisir Asikpasazâde'nin ifadesine tarafından o söyle diyordu: Bundan sonra padisahlik benimdir Sancak isteyen gelsin, subasilik isteyen gelsin velhasil her arzusu olan gelsin Ben, halifeyim Mustafa (Börklüce) da benim hizmetkârimdir
Bedreddin ile sirdaslarinin gizli amaçlari, Avrupa ve Asya'da bir hükümet kurmak oldugundan Hiristiyanlari ve bilhassa Rumlari almak istiyorlardi Bu gayelerine erismek için de dervislerin görüsüne tarafından Hiristiyanlarin, Allah'a ibadet ettiklerini inkâr edenlerin kâfir olduklarini ilân ve kendilerine katilmak için gelen Hiristiyanlari gökten inen melekler gibi bereketli kabul ediyorlardi Aslında de Börklüce, Dukas'in da dedigi gibi gayri müslimi bol olan Karaburun (Çesme) havalisinde Türklerden ziyade Hiristiyan ve Yahudilere taviz vererek o suretle bu cemaatleri basina toplayabilmisti
Islâm tarihindeki, Batinî Hasan Sabbah hareketinin bir sözde olarak karsimiza çikan bu hadise, devletin temelini kökten sarsmaya yönelik bir hadise idi Karaburun, Aydin ve Manisa çevresinde baslayan bu fesad hareketinden bilen Çelebi Sultan Mehmed, zorunlu tedbirleri almakta gecikmedi Lakin, baslangiçta bütün boyutlari ile büyüklügünün farkina varilamayan bu olay, Müslüman Türk kanina hayli pahaliya mülk oldu
Siî karekterli olan bu isyani bastirmak üzere harekete geçen Osmanli hükümdari, önce bölge beylerini bunlarin üstüne gönderecektir Lakin bunlarin pozitif bir varlik gösterememesi ve hatta maktul düsmeleri üzerine daha önemli tedbirlerin alinmasi gerektigine kanaat getirip Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal ile târaftarlarini ortadan kaldiracaktir
Anadolu'nun bu bölgesinde büyük bir tehlike olarak ortaya çikan bu isyani bastirmak üzere harekete geçen yeni Aydin Beyi Süleyman (Aleksandr) Bey'in maglub ve maktul düsmesi üzerine, Manisa Sancak Beyi Kara Timurtas Ali Bey, asilerin üzerine yürümüs ise de muvaffak olamamisti Bunun üzerine Amasya bayrak beyi ve hemen şimdi on iki yasinda bulunan Sehzade Murad ile lalasi Bâyezid Pasa, âsileri büyük bir bozguna ugratip Yahudi Torlak Kemal ile Börklüce Mustafa'yi öldürmüslerdi Değişik taraftan etrafina öyle çok Hiristiyan ve Yahudiyi toplayan Seyh Bedreddin, üstüne gönderilen kuvvetlere mukavemet edemeyerek teslim olmus ve Serez'de yer alan Çelebi Sultan Mehmed'in yanina götürülmüstü Mehmed Çelebi'nin emri ile kurulan bir ulema aninda durumu tesbit edilip toplum nizamini bozmakla suçlanan Seyh Bedreddin Mahmud, gayet âdilane akıntı eden bu muhakemede, Türk Islâm birligine karsi giristigi bozguncu hareketin zararini kabul etti Devrin en seçkin âlimlerinden mütesekkil bir mahkemenin karsisinda suçunu kabul eden Seyh Bedreddin için, Saadeddin Teftazanî'nin talebelerinden olan Heratli Mevlânâ Haydar Acemî'nin verdigi Parasal haram, kani helâlfetvasi üzerine 1420 yilinda Serez pazarinda idam edilmisti
Dinî vecibelerin kalkmasi, kanunlarin bozulmasi, haramlarin helal kilinmasi, bazi kimseler için göz boyayan hos müsaadelerdi Fakat bunlarin hepsinden çekici olani süphesiz ama memleketin muayyen bir zümre arasinda taksim edildi
Sahiden, sayilari binleri bulan, mürid ve dervisler üzerinde seyhin nüfuzu o derece kaslı idi oysa, bu adamlar, Allah birdir dedikten sonra peygamberligi yalnızca seyhlerine lâyik görüyorlardi Seyhe ve halifelerine uyanlar arasinda Türklerden çok Yahudi ve Hiristiyanlar görülüyordu ama, bu da onlarin bol rahat ve kolayca mal varlığı temini gibi vaadleri çok cazib bulmalarindan ileri geliyordu Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal gibi propagandacilar, seyhten aldiklari ilham ve hizla, kisa bir zamanda binlerce kisiyi ayaklandirmaya muvaffak olmuslardi Tarihî seyri ve neticesi ne olursa olsun, her kaynasma ve ayaklanmada mühim olan birer figüran rolündeki yiginlarin çikardigi şamata degil, bu yiginlarin gizli veya asikâr istek, izdirap ve zaaflarini sezip bunlari sahis ve zümre menfaatleri adina kullanmasini bilen anarsi merkezlerinin gayesidir Bu belirtilmiş ihtiraslar etrafinda merkezlesen gayeler ise, sosyal sartlarin ve siyasî buhranlarin ahali için sikintilar ortaya çikardigi devirlerde meydana gelen hosnudsuz ruh haletinden faydalanirlar Nasil ki, Babaî isyanlari Selçuklu inkirazinin ortaya çikardigi sosyal bir çalkantinin sonucu ise, Bedreddin Mahmud da sahne olarak ayni cografya parçasini seçip on yildan fazla süren sehzadeler mücadelesinin dogurdugu siyasî ve ictimaî huzursuzluktan faydalanmasini bilmistir
Büyük bir mücadele ve gayret sonucu, iç yaralari sarip memleket bünyesinin sagligini iade eden Çelebi Sultan Mehmed'in bu vatana en büyük hediyesi, Ikinci Sultan Murad gibi hükümdar namzedi bir sehzade yetistirip birakmasidir *
Çelebi Sultan Mehmed devrinin en kayda değer hâdiselerinden birisi, Seyh Bedreddin Mahmud ve taraftarlarinin çikardiklari isyandir Seyh Bedreddin, lüzum memleket içinde, gerekse Kahire, Sam, Haleb gibi Islâm âleminin en namli kültür merkezlerinde uzun vakit dolasip; ciddi ve parlak bir tahsilden sonra Hüseyin b Ahlatî isminde bir zata intisâb ederek seyhlik sifati almis olmasina ragmen, memleketin siyasî ve sosyal bünyesine vurmayi tasarladigi darbeyi vurabilecek yikici bir zekaya sahipti O, ilim ve irfan üstadlarinin egitim ve nezaket nimazlarini kirarak, yerlesmis ve saglam sistemleri ezip geçecek kadar sakat bir yol seçmisti Bilgi bakimindan zamaninin ileri gelenlerindendi Onun bu özelligi daha önce temas edildigi gibi hayatini kurtarmis ve kendisine sürgün yerinde bile maas baglanmasina sebep olmustu Doğrusu Seyh Bedreddin Mahmud, hem zahirî, hem de batinî ilimlerdeki vukuf ve ihatasiyla mümtaz ve müstesna bir mevki isgal etmisti Islâm hukukunda zamaninin imami durumunda idi Bu hususta Câmiu'lFusûleynadli eseri, onun degerini ortaya yerleştirme bakimindan yeterlidir Bu eserinden önce fikha dair Letâifu'lîsârâtisimli eserini yazmisti Seyh Bedreddin'in, Kitâbu'tTeshilolağan ile kaleme aldigi eseri, Letâifu'lîsârâtin serhidir Seyh Bedreddin bu eserini Edirne'de kadiasker iken yazmaya baslamis, 818 Cemaziyelâhir'in yirmi yedinci sali günü (3 Eylül 1415) Iznik'te ikamet ederken bitirmisti Bedreddin'in bu eserleri ulemaca muteber kabul edilmislerdir Seyh Bedreddin'in tasavvuf sahasindaki görüslerini ortaya koyan eseri, Vâridat adini tasimaktadir Seyh Bedreddin'in bunlardan baska eserleri de vardir
Ülkeye tek basina hâkim oldugu günden beri Seyh Bedreddin'in hareketlerini dikkatle takib eden Çelebi Sultan Mehmed, seyhin baslattigi dinî, siyasî ve ictimaî mahiyetteki ayaklanmayi bastirmaya muvaffak oldu
Seyh Bedreddin, Misir dönüsü Haleb, Konya ve Tire'de dolasmaya basladi sonra Edirne'ye gidip ana ve babasina kavustu Burada, iki seneden daha artı bir süre, Osmanli tahtini kardesleri ile paylasarak saltanat sürmekte olan Musa Çelebi'nin takdirlerini kazanarak kadiaskerlige tayin edildi Lakin Çelebi Sultan Mehmed'in kardeslerine galip gelmesi üstüne mevkiini kayb ederek Iznik'e gönderildi Göz hapsinde bulunmasina ragmen Seyh Bedreddin burada sıcacık durmuyor, çaktırmadan adamlarini yetistiriyordu Bu dönemde Bedreddin'e, hareketlerinin sorumlulugunu yüklenecek ve kendisine yol açacak bir âlet lazimdi Bu niyet ile Bedreddin, Izmir körfezinin güney ucunda ve Sakiz adasinin karsisinda Karaburun'da (Çesme) (o zamanki alışılagelmiş ile Stylaryus dagi) üstünde dogmus, asagi tabakadan birini seçti Bedreddin bu adamda, kendi görüslerini açiklayabilecek enerji ve heyecani buldugundan onu kendine kethuda, delege ve dinî delege olarak seçti Börklüce Mustafa denilen bu hizli fanatik, hemen kendini baba ve ruhanî reis ilân etti Bundan dolayi da taraftarlari ona Büyükbaba Sultan adini verdiler Bedreddin'e Torlak Kemal denilen bir yahudi de yardim etti Bu yahudi, o zamanlarda Bedreddin'in görüslerini yaymaya çalisan dervislerin basina geçti Onun görüslerinin temeli, esitlik ve fakr gibi insana cazip gelen sloganlara dayaniyordu Buna kadar kadinlar hariç elde etmek üzere her seyde ortaklik vardi Bu meczuplar söyle diyorlardi:
Ben, senin evinde kendi evim gibi otururum Sen de benim elbiselerimi giyer, silahlarimi, arabalarini kullanirsin Sadece kadinlar müstesnadir
Bu safhada Börklüce Mustafa, Aydin, Yahudi Torlak Kemal de Manisa taraflarinda Rafizî Bâtinî bir Sia'nin güvenli olmayan hüriyeti ile faaliyetlerine basladilar Bunlar, Seriat çerçevesi içine alinmis ahlâk degerlerini hiçe sayarak beser zaaflarina genis müsaadeler tanimak, bir taraftan da ferdî mülkiyeti, din farkini ve evlilik müessesesi gibi kanunun teminati altina alinmis sosyal barajlari da asip cemiyete yeni bir nizam tanimak yoluna koyuldular
Aydin ve Karaburun'da etrafina binlerce insan toplayan Börklüce Mustafa'nin muvaffakiyetleri, seyhin Iznik'te kalmasini güvenli olmayan bir duruma sokmustu Bunun için ailesini Iznik'te birakarak Sinop'taki Isfendiyar Beyi'nin yanina kaçti Gayesi, oradan Tatar iline geçmekti Isfendiyar Bey, Çelebi Mehmed'den çekindigi için seyhe müsaade etmedi Bunun üstüne Seyh Bedreddin, çaktırmadan bir gemiye binerek Rumeli yakasina geçip Zagra'ya gider Seyhin, nüfuz dairesi burada gittikçe genislemeye baslar Seyh, bir müddet sonradan Zagra'dan Silistre'ye, oradan da Dobruca'ya geçer Sonra da halkinin çogunlugu Siî olan Deliorman'a yerlesir Deliorman'dan her tarafa mektup ve adamlar göndererek büyük bir propaganda faaliyetine girisir Asikpasazâde'nin ifadesine tarafından o söyle diyordu: Bundan sonra padisahlik benimdir Sancak isteyen gelsin, subasilik isteyen gelsin velhasil her arzusu olan gelsin Ben, halifeyim Mustafa (Börklüce) da benim hizmetkârimdir
Bedreddin ile sirdaslarinin gizli amaçlari, Avrupa ve Asya'da bir hükümet kurmak oldugundan Hiristiyanlari ve bilhassa Rumlari almak istiyorlardi Bu gayelerine erismek için de dervislerin görüsüne tarafından Hiristiyanlarin, Allah'a ibadet ettiklerini inkâr edenlerin kâfir olduklarini ilân ve kendilerine katilmak için gelen Hiristiyanlari gökten inen melekler gibi bereketli kabul ediyorlardi Aslında de Börklüce, Dukas'in da dedigi gibi gayri müslimi bol olan Karaburun (Çesme) havalisinde Türklerden ziyade Hiristiyan ve Yahudilere taviz vererek o suretle bu cemaatleri basina toplayabilmisti
Islâm tarihindeki, Batinî Hasan Sabbah hareketinin bir sözde olarak karsimiza çikan bu hadise, devletin temelini kökten sarsmaya yönelik bir hadise idi Karaburun, Aydin ve Manisa çevresinde baslayan bu fesad hareketinden bilen Çelebi Sultan Mehmed, zorunlu tedbirleri almakta gecikmedi Lakin, baslangiçta bütün boyutlari ile büyüklügünün farkina varilamayan bu olay, Müslüman Türk kanina hayli pahaliya mülk oldu
Siî karekterli olan bu isyani bastirmak üzere harekete geçen Osmanli hükümdari, önce bölge beylerini bunlarin üstüne gönderecektir Lakin bunlarin pozitif bir varlik gösterememesi ve hatta maktul düsmeleri üzerine daha önemli tedbirlerin alinmasi gerektigine kanaat getirip Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal ile târaftarlarini ortadan kaldiracaktir
Anadolu'nun bu bölgesinde büyük bir tehlike olarak ortaya çikan bu isyani bastirmak üzere harekete geçen yeni Aydin Beyi Süleyman (Aleksandr) Bey'in maglub ve maktul düsmesi üzerine, Manisa Sancak Beyi Kara Timurtas Ali Bey, asilerin üzerine yürümüs ise de muvaffak olamamisti Bunun üzerine Amasya bayrak beyi ve hemen şimdi on iki yasinda bulunan Sehzade Murad ile lalasi Bâyezid Pasa, âsileri büyük bir bozguna ugratip Yahudi Torlak Kemal ile Börklüce Mustafa'yi öldürmüslerdi Değişik taraftan etrafina öyle çok Hiristiyan ve Yahudiyi toplayan Seyh Bedreddin, üstüne gönderilen kuvvetlere mukavemet edemeyerek teslim olmus ve Serez'de yer alan Çelebi Sultan Mehmed'in yanina götürülmüstü Mehmed Çelebi'nin emri ile kurulan bir ulema aninda durumu tesbit edilip toplum nizamini bozmakla suçlanan Seyh Bedreddin Mahmud, gayet âdilane akıntı eden bu muhakemede, Türk Islâm birligine karsi giristigi bozguncu hareketin zararini kabul etti Devrin en seçkin âlimlerinden mütesekkil bir mahkemenin karsisinda suçunu kabul eden Seyh Bedreddin için, Saadeddin Teftazanî'nin talebelerinden olan Heratli Mevlânâ Haydar Acemî'nin verdigi Parasal haram, kani helâlfetvasi üzerine 1420 yilinda Serez pazarinda idam edilmisti
Dinî vecibelerin kalkmasi, kanunlarin bozulmasi, haramlarin helal kilinmasi, bazi kimseler için göz boyayan hos müsaadelerdi Fakat bunlarin hepsinden çekici olani süphesiz ama memleketin muayyen bir zümre arasinda taksim edildi
Sahiden, sayilari binleri bulan, mürid ve dervisler üzerinde seyhin nüfuzu o derece kaslı idi oysa, bu adamlar, Allah birdir dedikten sonra peygamberligi yalnızca seyhlerine lâyik görüyorlardi Seyhe ve halifelerine uyanlar arasinda Türklerden çok Yahudi ve Hiristiyanlar görülüyordu ama, bu da onlarin bol rahat ve kolayca mal varlığı temini gibi vaadleri çok cazib bulmalarindan ileri geliyordu Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal gibi propagandacilar, seyhten aldiklari ilham ve hizla, kisa bir zamanda binlerce kisiyi ayaklandirmaya muvaffak olmuslardi Tarihî seyri ve neticesi ne olursa olsun, her kaynasma ve ayaklanmada mühim olan birer figüran rolündeki yiginlarin çikardigi şamata degil, bu yiginlarin gizli veya asikâr istek, izdirap ve zaaflarini sezip bunlari sahis ve zümre menfaatleri adina kullanmasini bilen anarsi merkezlerinin gayesidir Bu belirtilmiş ihtiraslar etrafinda merkezlesen gayeler ise, sosyal sartlarin ve siyasî buhranlarin ahali için sikintilar ortaya çikardigi devirlerde meydana gelen hosnudsuz ruh haletinden faydalanirlar Nasil ki, Babaî isyanlari Selçuklu inkirazinin ortaya çikardigi sosyal bir çalkantinin sonucu ise, Bedreddin Mahmud da sahne olarak ayni cografya parçasini seçip on yildan fazla süren sehzadeler mücadelesinin dogurdugu siyasî ve ictimaî huzursuzluktan faydalanmasini bilmistir
Büyük bir mücadele ve gayret sonucu, iç yaralari sarip memleket bünyesinin sagligini iade eden Çelebi Sultan Mehmed'in bu vatana en büyük hediyesi, Ikinci Sultan Murad gibi hükümdar namzedi bir sehzade yetistirip birakmasidir *
