Şimdiye Kadar Uygulanmış, Etkili Olduğu Kadar Ürkütücü 11 Psikoloji Deneyi

Psikoloji insan davranışı ve doğasıyla ilgili olan zihinsel süreçleri inceler. Psikoloji bilimi tarihinde dikkate kıymet birçok deney vardır. Kimi deneyler, kabul etmek istemeyeceğimiz ama en azından alçak istekli olmamıza yardımcı olan; insanların niyet ve davranışları hakkında yol gösteren değerli araştırmalardır. 

İşte şu ana kadar insan psikolojisini anlamak için uygulanan en tesirli, hatta biraz da korkutucu 11 deney…

Kaynak: 1 2


11. “Sineklerin Tanrısı” Toplumsal Kimlik Deneyi



Robbers Cave deneyi, Oklahoma devlet parkında 11 yaşındaki erkek çocuklardan oluşan iki kümeyle yapılmıştır. Deney, insanların nasıl basitçe küme kimliğine adapte olduğunu ve kümenin dışındakilere önyargı ve düşmanca haller göstererek dejenere olduğunu gösteriyor. Araştırmacı Muzafer Sherif 3 seri deney yapmıştır. Birinci deneyde kümeler ortak bir düşmana karşı bir ortaya getirilir. İkinci olarak kümeler araştırmacılara karşı bir ortaya gelir. Son olarak da deneyde kümeler birbirlerine karşı durumda olurlar.

10. Standford Hapishane Deneyi: Gücün Tesiri



Çok tenkit alan bu deneyde araştırmacılar insanın kalbindeki şeytani derinlikleri su yüzüne çıkartmış ve kısa bir müddet sonra deney sonlandırılmıştır. Psikolog Philip Zimbardo, iştirakçilerini “mahkum” ve “gardiyan”lar olmak üzere iki kümeye ayırır. Deney Standford Üniversitesi’nin bodrum katında oluşturulan yapay bir hapishanede gerçekleştirilir. Mahkumlar evvel tutuklanıp, tüm giysileri çıkarılarak aranmış, saçları traş edilmiş ve öteki suistimallere maruz kalmıştır. Gardiyanlara ise jop vermiştir. Mahkumlar ikinci günde isyan eder ve buna rağmen gardiyanların cevabı süratli ve şiddetli olur. Çok geçmeden, gardiyanlar kendi rollerini başkalarını kışkırtarak ve suistimal ederek büsbütün benimser, mahkumlar ise daha uysal ve itaatkar davranır. Bu deney insanların şeytani eğilimlerini doğrulayan bilimsel delillerden biridir. Deneyin 14 gün sürmesi tasarlandığı halde, artan şiddet sebebiyle 6 günde bitirilmiştir.

9. Otoriteye İtaat: İnsanın Zalimleşmesi



1963’te psikolog Stanley Milgram, insanlara ziyan verilmesi emredildiğinde insanların otoriteye olan itaat eğilimlerini test etmek için bir deney düzenler. Dünya hala İkinci Dünya Savaşında Almanya’da fecî şeylerin nasıl gerçekleştiğini merak ediyor. Milgram’ın denekleri “öğretmen” ve “öğrenciler” olarak ikiye ayrılır. Öğretmenler yanlış cevapladıklarında öğrencilere elektrik şoku verirler. Daha berbatı, onlara yanlış karşılığa devam edildiğinde şokun artırılması söylenir. Öteki bir odada olduğu için görünmeyen ancak çığlıkları ve haykırışları duyulan öğrencilere rağmen(aslında hepsi sahte), laboratuvar vazifelileri emrettiklerinde öğretmenler daha şiddetli şok vermeye devam eder. Hatta öğrencilerin şuurunu kaybettikleri söylendiğinde bile devam ederler! Sonuç? Sıradan beşerler otoritenin buyrukları doğrultusunda her türlü etik ve ahlak dışı şeyler yapabilir hale gelebiliyor.

8. Ahenk: Palavra Söyleyen Gözlerine İnanma



Küme dinamikleri ve önyargılarını ele alan toplumsal kimlik kuramı psikologları, küme üyelerinin ortalarındaki ahengi sağlamalarının ne kadar doğal olabileceğini incelediler. 1951 yılında Solomon Asch, kişisel yargının küme tarafından ne kadar etkilenebileceğini belirlemeye koyuldu. Test esnasında üniversite öğrencilerinden, kesin yanlış yanıt veren (rol yapan) başka iştirakçilerin akabinde bir karar vermeleri istendi. Sonuçta iştirakçilerin yarısı kendilerine sıra geldiğinde tıpkı yanlış yanıtı verdiler. İştirakçilerin %25’i yanlış yanıt verenlerin egemenliğini reddederken yalnızca %5’i her vakit kalabalığı takip etmiştir. Bulgulara nazaran insanların üçte biri hakikat bildiklerini görmezden gelip kümenin ısrar ettiği yanlışı seçiyor. Bir kişi kümenin tesiri altındayken sizce diğer neler yapabilir?

7. Kendimize Karşı Yalancılık: Bilişsel Uyumsuzluk (Cognitive Dissonance)



Biri insanların kendi hislerini, inançlarını ve isteklerini görmezden gelmede ya da kendilerine palavra söylemede (ve bununla paçasını kurtarmada) epey güzel olduğu konusunda şüphelenmeye başlamış olmalı. 1959’da psikologlar; bir kişi kendi tecrübelerini ne kadar görmezden gelebilir, hatta gerçek olmadığını bilmesine karşın karşısındakini ikna etmeye yardım edebilir mi diye görmek istedikleri için palavranın düzeyi üzerine bir deney tasarladılar. İnsan kapasitesinin bilişsel uyumsuzluğu sürdürmesi, düzgün dizayn edilmiş birçok deney sayesinde doğrulanmıştır. Bu kapasitenin bir kümeye katılma ve uyma, kendi bedel ve inançlarımızın başkalarınınkiyle desteklenme isteğiyle kontağı var. Tahminen bu eğilimleri bilerek, kendi yalanlarımıza fazla inanmaktan kaçınmayı öğrenebiliriz.

6. Hafıza Manipülasyonu: Ne Gördüğünü Nitekim Biliyor Musun?



1974’te araştırmacılar hafızanın güvenilirliğini ve gerçeklerin manipüle edilip edilmediğini test etmek için bir deney hazırladılar. 45 kişi otomobil kazasına dair bir sinema izlediler. Bu şahıslardan dokuzundan otomobilin “çarpma” anında ne kadar süratli gittiğini değerlendirmeleri istendi. Öbür kümeden dördüne çabucak hemen emsal bir soru soruldu ancak çarpma sözünün yerine ezmek, çarpışmak, vurmak ve değdi sözleri kullanıldı. “Çarpma” sözünü içeren sorular için otomobillerin suratları, “değdi” sözünü içerenlere nazaran 10 mil daha süratli olarak değerlendirildi. Bir hafta sonra iştirakçilere kırılan camlar (kazanın daha önemli olduğunun göstergesi olarak) ve sinemada olmamasına karşın kırılan camı hatırlamalarını daha çok kolaylaştıracak öbür sözler kullanıldı. Tek bir betimleyici sözün bile hafızamızdaki bir olayı değiştirebilmesi hayli etkileyici gözüküyor!

5. MK-ULTRA



CIA, 50’li ve 60’lı yıllarda MK-ULTRA projesi kapsamında zihin ve psikoloji denetimi ile ilgili pek çok etik dışı deney yaptı. Theodore Kaczynski, öteki ismiyle Unabomber, CIA’nın rahatsız edici deneylerine maruz kaldığını ve bu deneylerin kendisinde zihinsel dengesizliklere yol açmış olabileceğini tez etti. Diğer bir hadisede da, Amerikan ordusu biyolojik silahlar uzmanı Frank Olson’a LSD uygulandı ve bu uygulama Olson'un şuurunda krize yol açtı. LSD'nin yan tesiri olarak, Olson'un deneyi tüm dünyaya açıklama isteği duyduğu düşünüldü. Sonuç olarak Olson’un bir cinayete kurban gittiği ile ilgili güçlü kanıtlar olmasına karşın, kaldığı otelin 13. katından atlayarak intihar ettiği söylendi. Ancak, deneye maruz kalan öteki insanlarda uzun vadede ortaya çıkmış olabilecek ruhsal hasarlardan bahsedilmiyor bile…

4. Kitle Paniğinin Anatomisi: Dünyalar Savaşı



Orson Welles 1938 yılında H.G. Wells’in War of the Worlds (Dünyalar Savaşı) isimli romanının bir adaptasyonunu radyoda yayımladı. Bu durum, yayını dinleyen yaklaşık 6 milyon bireyden 3 milyonu için paniğe sebep oldu. Princeton psikologları daha sonra New Jersey sakinlerinden 135’i ile radyo yayınına verdikleri reaksiyon üzerine görüşme yaptı. Endişelenen insanların büyük bir çoğunluğu -en eğitimlileri bile- yayının geçerliliğini asla test etmemiş ve yalnızca radyo yayını olduğu için itimat etmişler. Günümüzde bu kadar kolay kanmayacağımızı düşünebiliriz, ama çok da emin olmayın. Medyanın hislerimiz ve isteklerimiz üzerindeki manipülasyonu bir düşünün!

3. Üçüncü Dalga Deneyi



Psikolog Milgram tarafında yapılan deneye misal bahiste yürütülen bu çalışma, 1967 yılında gerçekleştirilen, üçüncü dalga deneyi idi. Deney, demokratik toplumlarda bile faşizmin çekiciliğinin toplumun içine sızıp sızamayacağını araştırmak üzere tasarlandı. Bunun için, deneyi yapanlar bir lise içinde birtakım öğrencileri kullanarak onların itibarlı bir kümeye ilişkin olduklarını düşündüren bir sistem oluşturdu. Öğrenciler giderek artan bir öğrenme motivasyonu gösterdiler, fakat çok daha ötesinde ve kaygı verici bir formda, birebir sınıftan olmayan şahıslara karşı dışlama ve hor görme üzere son derece berbat niyetli bir ekip davranışları gösterme konusunda giderek daha istekli hale geldiler. Çok daha korkutucu olanı ise, bu davranışları son derece istekli bir formda, sınıf dışında da devam ettirmeleri oldu. Yalnızca 4 gün sonra, deneyin denetim edilemeyeceği düşünülerek, deney sona erdirildi.

2. Risk Davranışı: İhtimal Teorisi



Riskli durumlarda karar verme davranışıyla ilgili çalışmaları, araştırmacı Daniel Kahneman ve Amos Tversky’e Nobel kazandırdı. Teori, iktisadın iddia edici modellerinde ve pazarlama kampanyalarında kullanılıyor. Aslında her şey çerçeveyle ilgili. Beşerler bir durumun nasıl sunulduğuna bağlı olarak farklı davranışlar sergileyebiliyor. Örneğin, kaybetme durumunda daha çok risk alabiliyorlar. Tam bilakis, kazanabileceklerini düşündükleri durumlarda daha az risk alma davranışı gösteriyorlar. Garip bir formda iddia edilenden zıt bir işleyiş var. Aklınızda bulunsun bir daha poker masasında blöf yapmayı deneyebilirsiniz!

1. Eşcinsellikten Soğutma Terapisi



1960’lı yıllarda eşcinsellik zihinsel bir hastalık olarak görülüyordu. Tıpkı cinsten birbirlerine cinsel olarak alımlı gelen bireylerin kendi kendilerini iyileştirmelerinin yolunu bulmak için gönüllüler aranıyordu. Deneye katılanlara, eşcinsel imgeler ile eşleştirilmiş elektrik şoku verilerek ve enjeksiyon yoluyla mide bulantısına yol açan, tiksinme terapileri üzere deneysel terapiler yapılıyordu. Buradaki ana fikir, hasta olduğu düşünülen kişinin eşcinsellikle acıyı bir tutacağı fikriydi. Yapılan bu deneyler, eşcinselliği “tedavi etmek”ten çok, ruhsal olarak ağır hasarlar yarattı. Bir seferinde “tedavi” sırasında komaya giren denek ölmekten son anda kurtarıldı.

Şahsî Not: Bu terapi, II. Dünya Savaşı'nın kahramanlarından ve Enigma'nın şifresini kıran Alan Turing'e de uygulanmış olabilir. Sonucunda da Alan Turing, 42 yaşında intihar etmişti.

Onedio IQ'yu Facebook'tan takip etmeyi unutmayın!