Şişmanlığın abc'si

Planlama, ömrün her evresinde başlangıç noktası olmalıdır. Planlamadan ve düşünmeden yapılan işler, başarısızlığın ana nedenini oluşturmaktadır. Gazeteciler haberlerini yazarken 5N 1K metodunu kullanırlar. Böylece gereksiz tarafa devir, emek ve para kaybı yaşamazlar. Bahis bütünlüğünü sağlamak ismine şişmanlık sorunu bu çerçevede kaleme alınmıştır:

• Nedir?
• Nasıl Saptanır?
• Nedenleri Nelerdir?
• Nerede Tedavi Edilir?
• Ne Vakit Tedavi Edilmeli?
• Kimlere Başvurmak Gerekir?

Şişmanlık Nedir?

Şişmanlık, Yerküre Sıhhat Örgütü’nün sıhhat raporunda “vücutta ziyade ölçüde yağ birikmesi sonucu ortaya çıkan ve kesinlikle tedavi edilmesi gereken bir sıhhat sorunu” olarak tanımlanmaktadır. Tek başına olduğu üzere komplikasyonları ile de ömür vadesini kısaltan ve ömür kalitesini düşüren kronik bir hastalıktır. Komplikasyonları arasında birinci akla gelenler: Kalp - damar marazları, hipertansiyon, şeker marazı, teneffüs rahatsızlıkları, kimi kanser cinsleri, safra kesesi marazları, karaciğer yağlanması, eklem illetleri, adet düzensizlikleri, kısırlık... biçiminde sıralanabilir.

Latincede “yemekten dolayı” manasına gelen obezite (yani halk lisanıyla şişmanlık) çabucak her yaşta görülmektedir. Yaş ile birlikte şişmanlık artar ve orta yaşta en üst seviyeye ulaşır. İleri yaş ve yaşlılık devirlerinde şişmanlığın görülme sıklığında sarih bir azalma gözlense de; bu durum başarılı tedavi sürecinden fazla şişmanlığa bağlı olarak ortaya çıkan komplikasyonların obez insanların irtihaline sebebiyet vermesinden kaynaklanmaktadır.

Nasıl Saptanır?

Yerküre Sıhhat Örgütü tarafından hazırlanan Vücut Kitle İndeksi (BKİ) ülkü yükün hesaplanmasında en çok kullanılan prosedürdür. Bu paha, kişinin kilogram (kg) cinsinden vücut yükünün, metre (m) cinsinden uzunluk uzunluğunun karesine bölünmesi ile elde edilir. Çıkan sonuç 18,5 bedelinden küçükse zayıf, 18,5 – 25,0 aralığında ise alışılagelmiş vücut yükü, 25’in üzerinde hafif şişman, 30’un üzerinde şişman ve 40’ın üzerinde ise ağır şişman olarak yorumlanır.

Vücut Kitle İndeksi (BKİ) : Yük / Uzunluk uzunluğu²

Örnek

Tartı: 80 kg Uzunluk uzunluğu: 1,69 m

BKİ: 80 / (1,69)² BKİ: 28 kg / m² olarak hesaplanır. (Hafif Şişman)

Tablodan da görüldüğü üzere kişi hafif şişman olarak tanımlanmaktadır. Bu formül sayesinde kişi vücut yükünü, uzunluk uzunluğunun karesine bölerek hangi aralıkta olduğunu kolay kolay hesaplayabilir. Elde edilen rakam arttıkça şişmanlığa bağlı olarak 50’den ziyade hastalık riski artarken, kemik kırılması riski azalmaktadır. Bu durum şişmanlığın tek faydasıdır! Vücutta bulunan ziyade yağlar, düşme anında kırık riskini azaltmaktadır.

Gelgelelim şişmanlığın saptanmasında Yerküre Sıhhat Örgütü’ne katılmadığım bir mevzu var: Şişmanlık umumide vücut yükünün fazlalığı ile karıştırılmaktadır. Tıpkı yaş, cinsiyet, uzunluk uzunluğu ve vücut yükündeki bireylerin sahip olduğu yağ orantıları hasebiyle görünümleri birbirinden farklılık gösterebilmektedir. Zira vücut yağ nispetinde fizikî aktivitenin hissesi büyüktür. Demek ki; birebir uzunluk uzunluğu ve vücut tartısına sahip 2 insandan kas dokusu çokça olan bir sporcu ile yağ dokusu ziyade olan hareketsiz bir bireyin Vücut Kitle İndeksi bedellerinin tıpkı hesaplanması gerçeği yansıtamaz. O nedenle yalnızca uzunluk uzunluğu ile vücut yükü kriter olarak görülmemeli, bel / kalça nispeti, velev yalnızca bel muhiti dikkate alınmalıdır. Esnemeyen mezür yardımıyla belin en dar, kalçanın en geniş kısmından alınan ölçüm sonuçlarının birbirine bölünmesi ile elde edilen kıymetin hatunlarda 0,85 ve erkeklerde 1,0 hududunu aşması şişmanlık olarak tanımlanmaktadır. Yalnız bel muhitinin ölçülmesi bile metabolik komplikasyon riskini ortaya koymaktadır. Bayanlarda 80 cm üzeri risk, 88 cm üzeri yüksek risk olarak tanımlanırken; bu pahalar erkekler için 94 ve 102 cm olarak belirtilmektedir.

Yağın dağılımı incelendiğinde; erkeklerde ekseriyetle vücudun üst kısımlarında (karın ve göğüslerde), hatunlarda ise vücudun alt kısımlarında (üst bacak ve basenlerde) birikimin olduğu görülmektedir. Bu nedenle halk arasında “elma ve armut tipi şişmanlık” olarak tanımlanmaktadır. Elma tipi (genellikle erkeğe özgü) şişmanlıkta insülin direnci, insüline bağımlı olmayan şeker illeti, inme, hipertansiyon ve kalp - damar marazları gelişme riski daha yüksektir. Örnek olarak; bel muhitinin her 1 cm artışı kardiyovasküler hastalık riskini %2 nispetinde, bel / kalça nispetinin 0,01 ünite artması ise %5 nispetinde artırmaktadır. Son periyotlarda bel / uzunluk nispeti da kıymetli bir parametre olarak kullanılmaktadır. Kişinin bel muhitinin uzunluk uzunluğuna bölünmesi ile elde edilen sonuç 0,5 kıymetinden küçük olmalıdır. Farklı bir deyişle kişinin bel muhiti, uzunluk uzunluğunun yarısını aşmamalıdır.

Bel Etrafı / Uzunluk Uzunluğu < 0,5

Örnek

Bel muhiti: 88 Uzunluk uzunluğu: 186

Bel / uzunluk orantısı: 88 / 186 Bel / uzunluk orantısı: 0,47 (Normal)

Şişmanlığın Nedenleri?

Haddinden fazla besin alımı, hareketsizlik, genetik faktörler, nöroendokrin (hormonal) etmenler, ruhsal meseleler, kimi ilaçların tasarrufu, cinsiyet, eğitim seviyesi, tevellüt sayısı, sigarayı bırakma, alkolizm vb nedenlere bağlı olarak şişmanlık gelişebilmektedir. Beşerler çok büyük bir olasılıkla birinci 2 nedenden ötürü şişmanlamaktadır. Tiroit, pankreas, hipofiz, böbrek üstü ve cinsî bezlerin hormon imalatında ve salınmasındaki bozukluklar şişmanlıkta rol alır. Gelgelelim yapılan araştırmalar hormonal bozukluklar sonucu şişmanlık olgusunun her 10 insanda 1 - 2 civarında olduğunu göstermektedir. Bu nedenle şişmanlığı direkt olarak hormonlara yahut genetik yatkınlığa bağlamak ve ardına sığınmak yanlış olur.

Garn’ın yaptığı araştırmada, sıradan yükteki ana ve pederin evlatlarında şişmanlık %8 - 9 iken, ebeveynlerden birinin şişman olması çocuklardaki şişmanlık sıklığını %40’a, her ikisinin de şişman oluşu %70’e çıkarmıştır. Gelgelelim bu durumun genetik kadar ailenin beslenme alışkanlığından da ileri geldiği sanılmaktadır. Ebeveynlerin yediği yemeklerin gücünün çoklukla yüksek olması, bütün aile bireylerinin çokça güç tüketimine yol açmaktadır. Şişman bir ailenin beslediği kedi yahut köpeğin de şişman olması, durumun yalnızca genetik olmadığını çok net bir halde açıklamaktadır. Pekala, hangisi daha baskındır? Bu mevzuda daha farklı metotlara başvurma gereği duyan bilim adamları, evlatlık alınan evlatların vücut yapılarını ve ölçülerini hem biyolojik hem de evlatlık alan ailelerinkiler ile karşılaştırmışlar. Çalışma ahir evlatlık alınan evlatların bedellerinin, evlatlık alan ailelerin değil biyolojik ailelerinin sonuçlarıyla orantılı olduğunun bulunması, genetik faktörlerin çevresel faktörlere nazaran daha baskın olduğunu işaret etmektedir. Genetik yapı silahı doldurur, çevresel faktörler tetiği çeker. Şişmanlık, genetik ve çevresel faktörlerin bir arada olduğu önemli bir halk sıhhati problemidir.

Mahsusen çocukluk çağında gelişen şişmanlık daha büyük bir risk faktörü olarak görülmektedir. Zira bu periyotta görülen şişmanlıkta yağ hücrelerinin sayısı, yetişkinlerde ise hacmi artmaktadır. Münasebetiyle çocukluk çağında kazanılan yeni yağ hücrelerinden kurtulmak pek de kolay değildir. Çocuklukta şişman olanların %80’inin erişkinlikte de şişman olduğu, çocukluk çağında şişman olmayanlarda ise sonradan şişmanlamanın %20 - 40 civarında bulunduğu araştırmalarda rapor edilmiştir. 6 - 15 Yaş arası mektep çağı evlatların %92’sinin her gün televizyon izlediği, İstanbul’daki birinci ve ortaöğretim mekteplerinin %98’inde kantin bulunduğu ve yalnızca %2’sinde yemekhane bulunduğu dikkate alınırsa durumun ne kadar içler acısı olduğu çok net anlaşılmaktadır. Çocukluk çağı şişmanlığında iş yoğunluğunu bahane edip evlatlarıyla ilgilenmeyen, onları yanlış seçimler yapmaya sevk eden ebeveynler daha hatalıdır. “Ağaç yaşken eğrilir” kelamını “ağaç yaşken doğrulur” biçiminde düşünmek ve uzun vadede sıhhate yatırım yapmak en gerçek davranış olacaktır. Bu nedenle şişmanlığın en değerli koruyucusu olan ana sütünden süt çocukluğu periyodunda asla vazgeçilmemeli ve bebeklere birinci 6 ay yalnızca ana sütü verilmesi konusunda ısrarcı olunmalıdır. Hiç ana sütü almayan bebeklerde kilolu olma orantısı %17 - 24 iken; 6 ay ve üzeri ana sütü meydanlarda bu nispet %4 - 9,6’ya kadar düşmektedir. Tüm bunlara ek olarak, haneye bakıcı olarak alınan yardımcının beslenme halinin de evladın büyüme ve gelişiminde epeyce kıymetli olduğu unutulmaması gereken bir gerçektir.

Yetişkinlerin zayıflaması durumunda yağ hücrelerinin sayısı pek değişmezken, yalnızca hacmi küçülmektedir; bu nedenle büyüme ve gelişme çağında şişmanlayan evlatların zayıflamaları daha zordur. Çok besin alımı ve hareketsizlik üzere eski alışkanlıkların geri gelmesi ile tekrar şişmanlamanın temelinde bu mesele yatmaktadır. Bu nedenle şişmanlık kronik bir hastalık olarak görülmektedir. Nasıl ki kalp - damar marazları, şeker illeti vb ömür uzunluğu tedavi gerektiriyor, soğuk algınlığı üzere bir haftada iyileşmiyorsa, şişmanlık da benzeri halde düşünülmeli ve kimi prensiplere ömür uzunluğu dikkat edilmelidir.

Nerede Tedavi Edilmelidir?

Şişmanlık; fizyolojik, ruhsal, hormonal, metabolik, organik, sistemik, estetik ve çevre tesirleriyle ömür kalitesini ve mühletini olumsuz tarafta etkileyen bir hastalık olarak kabul edilmektedir. Kalp - damar illetleri, hipertansiyon, insüline bağımlı olmayan şeker marazı, osteoartrit, safra kesesi marazı, kanser vb şu an için bilinen 50’den çokça illete taban hazırlayan önemli bir sıhhat problemidir. Vücutta etkilemediği organ ve sistem yoktur.

Mademki obezite bir hastalık, o halde birinci adım tabip denetiminden geçmek olmalıdır. Şişmanlığın altında yatan nedenlerin âlâ bir halde tahlil edilmesi için, kişinin kimi tahlil ve tetkiklerinin yaptırılması gerekir. Akabinde diyetisyen, fizyoterapist ve psikolog ile birlikte ekip halinde tedavi edilmesi durumunda daha sağlıklı sonuçlar alınmaktadır. Fakat günümüz Türkiye koşullarında böylesi bir ekip tarafından takiplerin yapıldığı merkezler sonlu sayıda bulunmaktadır.

Yıllar öncesinde sokak aralarında küçük bakkallar varken, zaviye başlarında açılan marketler sayesinde bu iş yeri vakitle can çekişir hale geldi. Bugünün koşullarında ise her geçen gün bir yenisi açılan harika, hiper yahut grosmarketler kişilerin aradığı her türlü muhtaçlığı sunarak cazibe merkezleri haline gelmektedir. Misal bir mantık ile obezite meselesi olan bireylerin tabip, laboratuvar, diyetisyen, psikolog, spor salonu üzere adresleri tek tek dolaşmasını ortadan kaldırıp tek bir çatı altında bu imkanları sağlayan merkezler, velev oteller ön plana çıkmaya başladı. Elbette zayıflamak isteyen herkesin maddi açıdan böylesi ortamlarda konaklayarak bu imkanlardan faydalanması mümkün olmayacaktır. Bu durumda neler yapılabilir:

1. Hekim denetiminden geçerek diyetisyen bulunduran bir spor merkezine üyelik yaptırılabilir,
2. Hekim ve diyetisyenin bir arada çalıştığı muayenehanelere gidilebilir,
3. Şahsi yahut devlete bağlı hastanelerde ilgili eksperlerden destek alarak sonuca ulaşılabilir.

Tabi ki verilen diyeti hayata geçirmek ve spor yapmak koşuluyla. Bilhassa ortopedik sorunu olan bireylerin fizyoterapist desteği almalarından ya da ruhsal nedenlerden şişmanlayan bir kimsenin psikolog tarafından destek almasından daha doğal ne olabilir? Kaldı ki günümüzde bir telefon kadar yakın hizmet vermeye başlayan yemek firmaları kimseye hususî diyet mönüler oluşturarak kapınıza, velev bulunduğunuz noktaya kadar teslim etmektedir. Diyet yapamamak mazeret olmaktan çıkıyor, kâfi ki isteyin…

Ne Devir Tedavi Edilmeli?

Birinci olarak kişinin gerçek manada karar vermesi gerekir. Evvel niyet, sonra diyet! Çok kararlı ve azimli olmak gerekir. Evet, bu aşamaya nasıl gelinir? Kişinin aşık olması, giydiği kıyafetin dikişlerinin patlaması yahut şişmanlık sebebiyle üzerine yakışmadığını düşünmesi, kimi hengam sevilen bir kişinin imalı bakışları yahut ziyade kilolara istinaden olumsuz tenkitler yapması, kimi vakit da mevt dehşetinin yaşanması zayıflama kararının alınmasında tesirli olabilmektedir. Bazen “evde beslediğim köpeğimin sıhhat harcamaları bile kendime yaptığım masrafı aşıyor” yahut “bu mal varlığımı damatlarıma bırakacak değilim” tasavvuruyla bile beşerler diyet kararı alabiliyorlar.

Bir de işin sıhhat boyutu var. Şeker illeti çıkmadan diyabetli üzere yaşanması durumunda ola ki illetle karşılaşılsa dahi bocalanmaz ve ömür formunda pek ziyade değişikliğe gerek duyulmaz. Mahsusen Türkler “bana bir şey olmaz” fikri ile hareket etmeyi seven bir topluluk. Nasıl ki kalp bunalımı geçirmeden, akciğer kanseri olmadan sigarayı basitçe bırakamıyorsa; kalbi sıkışmadan, ambulansa binmeden, irtihal korkusunu hissetmeden zayıflama kararı alamıyor. Topluluk olarak illa ki bir sorun ile müsabakayı bekliyor, öncesinde önlem almıyoruz. Madem kalp bunalımından bahsettik, biraz düşündürücü bir haber verelim: Erkeklerde kalp buhranı görülme sıklığı hatunlardan çok daha ziyadedir (bu durumda bayanlar şanslı görünüyor). Erkekler çekirge misali; birincide ikaz almakta, 2. buhranda sarı kart, üçüncüde ise al kart görmekteler. Buna karşılık etrafınızda kalp buhranı geçirmiş ziyade bayan göremezsiniz. Muhtemelen mezardadırlar. Nitekim de bayanlar pek ziyade kalp bunalımı geçirmezler, lakin mümkün bir buhranın tahrip gücü çok kuvvetli olmakta ve direkt al kart görmek misali umumide mevtle sonuçlanmaktadır (bu durumda erkekler şanslı görünüyor). Bu durumda siz karar verin: Hangi cinsiyet daha şanslı? Sanırım erkeklerin kendilerine çekidüzen vermeleri için bir fırsatı olduğundan daha şanslı olduğu düşünülebilir. Lakin kalp bunalımı geçirildikten sonra hayat formu değişse de iç organlarda bir sefer tahribat olmuş demektir. Asıl değerli olan; sıhhat sorunu yaşamadan önlem alabilmektir. Bazen kişi yeni kararlar almaya vakit bulamadan vefatı tadabilmektedir. Bu yüzden hami sıhhat hizmetleri sıhhatin ve canlılığın sürdürülebilmesi konusunda en az tedavi edici sıhhat hizmetleri kadar büyük ehemmiyet taşır. O nedenle şişmanlığın tedavisinde her ne kadar eğitim, diyet tedavisi, fizikî aktivitenin artırılması, hayat üslubu değişikliği, ilaç tedavisi, cerrahi tedavi üzere hususlardan bahsedilse de; en yeterli tedavi hiç şişmanlamamaktır. Biraz olsun kemerler sıkmaya başladığında 1 - 2 seans da olsa diyetisyen desteği almakta yarar vardır. İlla ki şişmanlığı saptama prosedürlerindeki had pahaları aşmayı beklememek gerekir.

Kimlere Başvurmak Gerekir?

İngiltere’nin en esaslı futbol kulüplerinden biri olan Liverpool FC’nin stadı Anfield Road’ın ana giriş kapısında, üzerine hikayeler, şiirler, müzikler yazılmış dünyaca ünlü bir slogan mekan almaktadır: “You’ll Never Walk Alone” (Asla Yalnız Yürümeyeceksin). Ekip, ekip çalışmasını ve kıymetini anlatan bir laf. Grupta sen - ben kavramı yoktur. - Biz - görüşü hakimdir. “Birlikten kuvvet doğar” misali.

Âlâ bir futbolcu, verilen taktiği oyuna ne kadar yansıtırsa yansıtsın galibiyet tek uygun oyuncunun elde edebileceği bir muvaffakiyet değil ise, düzgün bir orkestra elemanı da tek başına kocaman bir hiçtir ve daima birlikte orkestra şefine riayet edilmesi gerekir. Aksi takdirde akortsuz sahneye çıkılması yahut yanlış sese basılması üzere durumlarda konser, beklentiyi karşılayamaz ve seyirci perişan olur. Orkestra şefliği, yaylı çalgılar başta olmak üzere enstrümanları güzel tanımayı gerektiren çetin bir meslektir. Herkes orkestra yönetebilir lakin herkes orkestra şefi olamaz. Büyük Okyanus’ta ilerleyen 30 bin gros tonluk geminin dümenini 3 - 5 dakika için birine tutturmak üzere bir durum. Açık denizde herkes dümeni tutabilir. Asıl maharet; o gemiyi Çanakkale Boğazı’ndan geçirmektir.

Herkes diyet yazabilir, lakin herkes diyetisyen olamaz.

Şişmanlık multifaktöriyel bir hastalık olduğu için tedavisinde de multidisipliner bir yaklaşım gerekmektedir. Tesirli sonuç alınmasında endokrinolog yahut dahiliye kompetanı, diyetisyen, psikolog ve fizyoterapistten oluşan bir ekip çalışması anahtar rolü oynamaktadır. Günümüzde birçok kronik marazın temel nedenini oluşturan şişmanlığın tedavisinde sıhhat ekibinin temel direği olan tabip, hastanın klinik muayenesini yaparak gerekli gördüğü tahlilleri velev ve sonuçlarını tefsirler. Diyetisyen ise kişinin özelliklerine elverişli beslenme modelleriyle sıradan yüke iniş sürecini başlatan en yetkili ve dinamik meslek mensubudur. Egzersiz programının oluşturulması için fizyoterapist ve ömür şekli değişikliğinin sağlanması için psikolog desteği alınması ile daha sağlıklı bir biçimde maksada ulaşılır. Sonrasında kişi kilo muhafaza programına alınmalıdır.