Söz Sanatları Nedir? Örnekleriyle Açıkladık

Türkçe, binlerce yıldır konuşulan en kadim lisanlardan bir tanesi. Lakin bir lisanın eski olması demek, kesinlikle varlıklı olduğu manasına gelmez. Şanslıyız, Türkçemiz oldukça güçlü bir lisan. Bu zenginliği, kullanabileceğimiz kelam sanatlarından anlıyoruz. Bir lisanı kelam sanatları kullanarak değişik sözlerle yazdığınız vakit bile istediğiniz manası verebiliyorsanız işte o vakit ortaya bu lisanı bilenler için tadına doyulmaz bir metin çıkar.

Pek çoğumuz kelam sanatları konusunu edebiyat dersinde gördük, imtihanlar için ezberledik ve unuttuk. Halbuki kelam sanatları demek, edebiyatın temelleri demektir. Bir şiir, bir roman ya da bir kıssa, içinde kelam sanatları olmadan yazılırsa sıkıcı bir metin haline gelir. Lakin usta bir müellif, bildiğimiz sözleri eşsiz bir anlatımla sunabilir. Gelin söz sanatları nedir, tipleri nelerdir gibi merak edilen soruları örnekler üzerinden inceleyelim.

Söz sanatları nedir?

Edebi sanatlar olarak da anılan kelam sanatları en temel tarifiyle; kelimelerin bilinen manaları dışında kullanılarak yeni manalar kazanmasıdır. Sık kullanılan sıradan bir söz ya da cümle yerine, kelam sanatları kullanılarak zenginleştirilmiş bir söz öbeği ya da cümle kullanmak ifadeyi zenginleştireceği üzere okuyucunun da ilgisini çekecektir.

Türkçede kullandığımız kelam sanatları ve örnekleri:

• Mecazlarla ilgili sanatlar Teşbih Tam benzetme
• Teşbih-i beliğ
• Temsili teşbih

[*]İstiare

• Açık istiare
• Kapalı istiare
• Temsili istiare

[*]Mecaz-ı mürsel [*]Kinaye [*]Teşhis ve intak [*]Tariz [*]Anlamla ilgili sanatlar

• Tenasüp
• Tevriye
• Tecahül-i arif
• Hüsn-i talil
• Tezat
• Leff-ü neşr
• Telmih
• Mübalağa
• Tekrir
• Nida
• İstifham
• Rücu
• Terdid
• Kat’ı
• Sehl-i mümteni
• Akis

[*]Sözle ilgili sanatlar

• Cinas
• Aliterasyon
• Seci
• İrsal-ı mesel

Mecazlarla ilgili sanatlar:

Kelimenin bilinen asıl manası dışında kullanıldığı sanatlardır. İki obje ortasındaki benzerlik ile yapılan bu sanatlarda metne canlılık ve hoşluk kazandırmak amaçlanır.

Bir med vakti gökyüzü kurşunla örtülü dizesinde kullanılan kurşun sözü bulut manasında kullanılarak mecaz yapılmıştır.

Teşbih:

Teşbih sanatında, ortalarında mana tarafından benzerlik olan iki objeden zayıf olanı güçlü olana benzetilir. Mecaz yapılacağı üzere sözcükler kendi gerçek manalarında da kullanılabilir. Benzetme olarak da anılan teşbih sanatında dört temel öğe vardır;

• Benzetilen
• Kendisine benzetilen
• Benzetme yönü
• Benzetme edatı

Tam benzetme:

Ayrıntılı benzetme olarak da anılan tam benzetme sanatında, teşbih öğelerinin tamamı kullanılır.

Örnek;

• Ali, aslan üzere yavuzdur.

Teşbih-i beliğ:

Güzel benzetme olarak da anılan teşbih-i beliğ sanatında yalnızca benzeyen ve kendisine benzetilen öğeleri kullanılır. Benzetme tarafına ve benzetme edatına yer verilmez.

Örnek;

• Cennet vatan
• Altın başaklar

Temsili teşbih:

Temsili benzetme olarak da anılan temsili teşbih sanatında benzeyenin tüm özellikleri, kendisine benzetilen öğede toplanır. Tevfik Fikret, Çınar şiirinde vatanı bir çınar ağacına benzetmiştir.

Örnek;

Hani bir gün seninle Topkapı’dan

Geliyorduk; yol üstü bir meydan

Bir çınar gördük, enli, uzunluklu, vakur

Bir ağaç: hiç eğilmemiş, mağrur.

Koca bir gövde tahminen altı asır

Belki ondan daha fazla, dalgın, ağır

Kaygısız bir ömür sürüp gelmiş.

İstiare:

Eğretileme olarak da anılan istiare sanatında benzetilen ya da kendisine benzetilen öğelerden biri söylenir. İstiarede bir kelamın gerçek manası ortadan kaldırılır. Cesur bireye aslan, kurnaz şahsa tilki demek bu sanatın örneğidir.

Açık istiare:

Açık eğretileme olarak da anılan açık istiare sanatında yalnızca kendisine benzetilen öğesi kullanılır.

Örnek;

• Kurban olam beşikte yatan kuzuya.
• Ağaçlar sonbaharda elbiselerini soyundu.
• Şakaklarıma kar mı yağdı?

Halk ve divan edebiyatında kalıplaşmış açık istiare biçimlerine mazmun denir. Uzun boyluya selvi, kaşa hilal, dişe inci, ağıza gonca denmesi mazmun örnekleridir.

Kapalı istiare:

Kapalı eğretileme olarak da anılan kapalı istiare sanatında kendisine benzetilen söylenmez, yalnızca benzeyen kullanılır.

Örnek;

• Tekerlekler yollara bir şeyler atıyor.
• Ufukta günün boynu büküldü.
• Kolumu kanadımı yoldular.
• Ali kükreyerek düşmanın üstüne yürüdü.

Temsili istiare:

Temsili eğretileme olarak da anılan kapalı istiare sanatında yalnızca benzeyen ya da kendisine benzetilen öğesi kullanılır. Sembolik şiire misal lakin tıpkı değildir.

Örnek;

Artık demir almak günü gelmişse vakitten,

Meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan,

Hiç yolcusu yokmuş üzere sessizce alır yol.

Sallanmaz o kalkışta ne mendil, ne de bir kol

Mecaz-ı mürsel:

Ad aktarması olarak da anılan mecaz-ı mürsel, bir sözün benzetme maksadı olmaksızın bilinen manası dışında kullanıldığı sanattır.

Örnek;

• Halit Nur'u okudun mu?
• Vapur, Beşiktaş'a yanaştı.
• Sobayı yaktım.
• Onda baş yok
• Üç gündür rahmet yağıyor
• Ayağını giy.
• Ünlü raketler ülkemize döndüler.

Kinaye:

Kinaye sanatında kullanılan bir söz, okuyucuya hem bilinen gerçek manasını hem de mecaz manasını düşündürmek maksadıyla kullanılır. Kinayede geçerli olan mana ise sözün mecaz manasıdır.

Örnek;

• O adamın, her vakit kapısı açıktır.
• İçim oyuk, derdim büyük.
• Taş bağırlı dağlar mısın?

Teşhis ve intak:

Kişileştirme olarak da anılan teşhis sanatında farklı varlık ve kavramlara insan özellikleri kazandırılırken; konuşturma olarak da anılan intak sanatında beşere mahsus olan konuşma özelliği farklı varlıklara aktarılır. Her teşhis intak değildir lakin her intak kesinlikle teşhistir.

Örnek;

• Bulutlar gözyaşı döktüler.
• Güğüm bir gün, testiye: “Yola çıkalım” dedi. Testi: “korkarım” dedi. Meskende kalmak istedi.
• Çiçekler selama durdu.

Tariz:

İğneleme ve kelam dokundurma olarak da anılan tariz sanatında kullanılan söz, hem gerçek hem de mecaz manası dışında zıt manasında kullanılır.

Örnek;

• Geç kalan şahsa söylenen ‘Aman ne kadar erken geldin!’ cümlesi
• Tembel şahsa söylenen ‘Bu ne çalışkanlık!’ cümlesi

Anlamla ilgili sanatlar:

Anlamla ilgili sanatlarda bir söz ya da anlam bağlantısı bulunan sözler gerçek manasıyla kullanılır.

Tenasüp:

Uyum, uygunluk olarak da isimlendirilen tenasüp sanatında anlam olarak birbirine uygun sözcükler bir ortada kullanılır.

Örnek;

Yine bahar geldi, bülbül sesinden

Sada verip seslendi mi yaylalar

Çevre yanın lale sümbül bürümüş

Gelin olup süslendin mi yaylalar

Tevriye:

Çift gerçek manalı olarak da anılan tevriye sanatında bir söz birden çok manada ya da uzak manasında kullanılır.

Örnek;

• Gül yağını eller sürünür, çatlasa bülbül
• Havada yaprağa döndürdü rüzgar beni

Tecahül-i arif:

Bilmezlikten gelme olarak da anılan tecahül-i arif sanatında bilinen bir gerçek, nükteli bir lisanla söylenir.

Örnek;

Gökyüzünün öbür rengi de varmış

Geç fark ettim taşın sert olduğunu

Su insanı boğar, ateş yakarmış

Her geçen günün bir keder olduğunu

İnsan bu yaşa gelince anlarmış

Hüsn-i talil:

Hüsn-i talil sanatında nedeni bilinen bir olay, gerçek olmayan bir nedenle açıklanır.

Örnek;

• Birçok gidenin her biri şad ki yerinden / Birçok yıllar geçti dönen yok seferinden
• Saksında ruhumun bütün yası var. Sıkıntımla soluyor açılan gonca.
• Ey sevgili sen bu vilayetten gideli / Yaprak döktü ağaçlar, coştu gökyüzü

Tezat:

Zıtlık, terslik olarak da anılan tezat sanatında zıt kavramlar bir ortada kullanılır.

Örnek;

• Neden bu türlü düşman görünürsünüz / Yıllar yılı dost bildiğim aynalar?
• Çın çın ötüyor sessizlik

Leff-ü neşr:

Açma ve yayma olarak da anılan leff-ü neşr sanatında dizeler ortasında ya da düz yazıda söz simetrisi yapılır.

Örnek;

Buy-i gül taktir olunmuş, nazın işlenmiş ucu

Biri olmuş hoy birisi dest-mal olmuş sana

Telmih:

Çağrışım, anıştırma olarak anılan telmih sanatında herkesin bildiği geçmiş bir olay anımsatılır.

Örnek;

Gökyüzünde İsa ile

Tur dağında Musa ile

Elindeki ki asa ile

Çağırayım Mevlam seni

Mübalağa:

Abartma olarak da anılan mübalağa sanatında bir olay, olduğundan daha büyük ya da daha küçük gösterilir.

Örnek;

Ölüm indirmede gökler, meyyit püskürmede yer,

O ne harikulade tipidir. Savrulur enkaz-ı beşer…

Kafa, göz, gövde, bacak, kol, çene, parmak,el, ayak

Boşanır sırtlara, vadilere sağnak, sağnak!

Tekrir:

Tekrar, yineleme olarak da anılan tekrir sanatında kimi sözcükler anlamı güçlendirmek için tekrarlanır.

Örnek;

Dedim inci nedir dedi dişimdir

Dedim kalem nedir dedi kaşımdır

Dedim on beş nedir dedi yaşımdır

Dedim daha var mı dedi ki yok yok

Nida:

Seslenme olarak da anılan nida sanatında anlama coşku katacak seslenmeler kullanılır.

Örnek;

Sen ey Kars’lar, Antep’ler, Erzurum’lar, Maraş’lar

Dördünden bir ikisi şehit düşen kardaşlar

Ey zeybekler, seymenler, dadaşlar diyarı hey!

İstifham:

Soru sanatı olarak da anılan istifham sanatında anlamı güçlendirmek için sorular sorulur.

Örnek;

Beni candan usandırdı cefadan yar usanmaz mı?

Felekler yandı ahımdan muradım şemi yanmaz mı?

Rücu:

Cayma, dönme, vazgeçme olarak da anılan rücu sanatında çelişen fikirlerden bahsedilir.

Örnek;

Erbab-ı teşaür çoğalıp şair azaldı

Yok o denli değil şairin lakin ismi kaldı

Ferda senin, dedim beni alkışladın

Senin değil ferda sana vediadır.

Terdid:

Beklenmezlik olarak da anılan terdid sanatında bir olay beklenmedik biçimde sonlandırılarak şaşırtma manası kazandırılır.

Örnek;

Dişin mi ağrıyor?

Çek kurtul

Başın mı ağrıyor?

Bir çeyreğe iki aspirin

Verem misin?

Üzülme onun da dermanı var

Ölür gidersin!

Kat’ı:

Keşiş olarak da anılan kat’ı sanatında manası güçlendirmek için söz yarıda kesilir.

Örnek;

Gün, öylesine hoş ki!

Öylesine hoş ki dünya

Yaşadıkça

Akşam öylesine hoş ki!

Öylesine hoş ki akşamda ay

Ayda kadın…

Sehl-i mümteni:

Sehl-i mümteni sanatında kolay fakat derin manalı anlatımlara yer verilir.

Örnek;

Ete kemiğe büründüm

Yunus diye göründüm

Beni bende demen bende değilim

Bir ben vardır bende benden içeri

Akis:

Akis sanatında cümledeki bir evvelki söz tersi kullanılarak tekrarlanır.

Örnek;

Yaşamak için yemeli

Yemek için yaşamamalı


Sözle ilgili sanatlar:

Bir sözün yapısına, yazılışına ve söylenişine nazaran düzenlenen kelam sanatlarıdır.

Cinas:

Cinas sanatında ses olarak tıpkı fakat anlam olarak farklı kelimeler bir ortada kullanılır.

Örnek;

Al beni, ele beni

Kül edip ele beni.

Seveceksen kendin sev

Sevdirme ele beni.

Aliterasyon:

Ses ve hece yinelemesi olarak da anılan aliterasyon sanatında ses hoşluğu yaratmak gayesiyle bazı heceler tekrarlanır.

Örnek;

• Karşı yatan karlı kara dağlar, kararıptır, otu bitmez.

Seci:

İç uyak olarak da anılan seci sanatında cümle sonlarında uyak yapılır.

Örnek;

Öyle olacak dünya şahsa hoşdar olur;

Uçtan uca gül ü gülzar olur.

İrsal-ı mesel:

Örnekleme olarak da anılan irsal-ı mesel sanatında manaya uygun atasözleri kullanılır.

Örnek;

Dünyada ahrete gidip gelmemek

Olmasa iktiza eder ölmemek

“Balık baştan kokar”, bunu bilmemek

Seyrani gafilin ahmaklığından

Bir lisanın en varlıklı yanlarını göstermek için kullanılan söz sanatları nedir, kelam sanatı çeşitleri nelerdir gibi merak edilen soruları yanıtladık ve çeşitleri örnekleriyle açıkladık.