Soz sanatları nelerdir

SOZ SANATLARI


9Tariz


İğnelemek, taşlamak, eleştirmek demektir Birini kucuk duşurmek ve onunla alay etmek amacıyla, sozun ya da kavramın gercek ve mecazlı anlamı dışında busbutun tersini kastetmektir Ovuyor gibi gorunerek tersini kastetmekle de yapılabilir


Cimri birisine “Ne kadar comert davranıyorsunuz! demek, gec gelen birine “Ne kadar da erkencisiniz!demek bir tarizdir


Ornekler:


Bize kafir demiş mufti efendi

Tutalım ben ona diyem muselman

Varıldıkta yarın rUzı mahşere

İkimiz de cıkarız anda yalan


(17 yuzyıl şairi Nefi ile cağdaşı Şeyhulislam Yahya arasında gecen bir atışma icin Nefi tarafından soylenmiştir Muftu efendi bize kafir demiş, ben de buna karşılık şimdi ona Musluman desem, yarın mahşerde Allah ’ın huzuruna cıktığımızda ikimizin de yalancı olduğu ortaya cıkar Şair, muftu efendinin kendisine kafir diye itham etmesine zarif bir cevap vererek, aslında bu ithamın muftu efendiye daha cok yakıştığını belirtmiştir)


Bize Tahir Efendi kelb demiş

İltifatı bu sozde zahirdir

Maliki mezhebim benim zira

İtikadımca kelb Tahir ’dir


(Tahir Efendi bize kopek demiş, Bize yaptığı iltifat sozunden de anlaşılıyor Cunku ben maliki mezhebine mensubum ve maliki mezhebine gore kopek temizdir Dortlukteki son mısrada Tahir kelimesi iki manaya gelecek şekilde kullanılmıştır Tahir sozcuğu aynı zamanda temiz anlamına gelmektedir Boylece tevriye yoluyla tariz yapılmıştır)


Ne emirler ne yasaklar ne namaz ne niyaz

Asrımız, padişahımız sayesinde cennet gibidir


(Devrin bozukluğundan ve duzensizliğinden şikayet edilirken iltifat ediyormuş gibi davranılarak tariz sanatı yapılmıştır)


9Husnİ Talil(Guzel Nedene Bağlama)


Herhangi bir gercek olayın meydana gelmesini, hayali ve daha guzel bir nedene bağlama sanatıdır Herhangi bir varlığın veya olayın meydana gelişini, gercek sebebinin dışında, daha farklı ve uyduruktan, ilgisiz bir nedene bağlanması yoluyla da yapılabilir


Ornekler:


Renk aldı ozge ateşimizden şarab u gul

Peymane soylesun bunu gulzar soylesun


(Şarap ve gul rengini bizim ozge ateşimizden aldı Bunu kadeh ve gul bahcesi anlatsın Şair, şarap ve gulun kırmızı rengi kendi icindeki ateşten aldığını soyleyerek, gercek sebebi yok sayıyor ve yerine hayali ve şairane bir sebep getiriyor)


Renk verirsin, ses verirsin yaylalara

Kuzular sen olduğun icin emerler analarını


(Kuzuların analarını emmesi gercek nedeni gizlenmiştir)


Hurşide baksa gozleri halkın dola gelir

Zira gorunce hatıra ol mehlika gelir


(“Halk, guneşe baktığında gozleri dolar; fakat aslında gozlerin dolması guneşten değil ay yuzlu sevgilinin hatırlanmasındandır Denilerek gozlerin dolmasının gercek nedeni gizlenmiş, sevgilinin gorulmesi gibi hayali bir sebebe bağlanmıştır)



Yeni bir ulkede yem vermek icin atlarına

Nice bin atlı kapılmıştı fetih ruzgarına


(Şair, akıncıların yeni ulkeler fethetme isteklerinin sebebi olarak, atlarına yeni bir ulkede yem vermek isteyişlerini gosteriyor)


Aşağıdaki mısralarda da husni talil sanatı vardır


Senin icin kandiller tutuştu kendisinden

Resmine surme cektim kandillerin isinden


(Kandillerin tutuşması, olduğundan daha farklı bir sebebe bağlanmıştır)


Haki payine yetem der omurlerdir muttasıl

Başını taştan taşa vurup gezer avare su


(Su, senin ayağını bastığın toprağa –Hz Peygamber ’in yetişmek icin hic durmadan omur boyu başını taştan taşa vurarak gezmektedir


10TECAHULİ ARİF( Bilmezlikten Gelme)

Sanatcının bildiği bir şeyi, bilmiyormuş veya başka turlu biliyormuş gibi anlatma sanatına “ tecahuli arif denir Tecahuli Arif ne hic bilmemektir, ne de bildiğini saklamaktır; bildiğini turlu nedenlerle bilmezlenerek, dolaylı yollardan anlatmaktır


Şiirde bir anlam inceliği oluşturmak icin başvurulan bu sanatta hayret, ovme, aşağılama, kucuk gorme, yuceltme vs nedenlerden biriyle mutlaka bir nukte yapmış olmak gerekir


Ornekler:


Ey şuh Nedima ile bir seyrin işittik

Tenhaca varıp Goksu ’ya işret var icinde


(Beyitte Nedim, “Ey neşeli guzel, Nedim ile Goksu ’ya bir gezinti yaptığını işittik; oraya yalnızca varıp, yalnızca yeyip icmişsiniz demektedir Beyitte anlatılan şeyi yapan da Nedim ’dir, bu beyiti soyleyen de Fakat olayı başkasından işitmiş gibi davranmaktadır)


Bilmiyorum, donen kubbe mi, su rengindedir?

Yoksa gozyaşlarım mı gokyuzunu kaplamış?


(Şair donen şeyin kubbe olup olmadığını, gozyaşlarının da gokyuzunu kaplamadığını aslında bilmektedir)


Goz gordu gonul sevdi seni yuzu mahım

Kurbanın olam var mı benim bunda gunahım


(Şair sevgili, sevmekten dolayı kendisini gunahsız sayıyor Halbuki sevgiliyi goren goz de kendisine ait, sevgiliye tutulan da kendi gonlu)


11Cinas


Soylenişleri aynı, anlamları farklı sozcuklerin birlikte kullanılmasıyla yapılan sanattır Soz arasında, cok anlamlı bir kelimenin her defasında ayrı anlama gelecek şekilde tekrarlanmasıyla oluşur


Ornekler:


Aşağıdaki mısralarda bulunan altı cizili sozcuklerde cinas sanatı vardır


Her kimin evinde olsa du zeni

Bozulurmuş o kişinin duzeni


(du zen: iki kadın, duzen: tertip, nizam)


Yaktı ceşmim aşk odın dedi dile gir yan ana

Ah kim rahm itmedi bu didei giryan ana


(Gir yan: girmek ve yanmak fiillerinden emir

Giryan: ağlayan)


Ey kimsesizler, el veriniz kimsesizlere

Onlardır ancak el verecek kimse sizlere

Rengi ucmuş, nen var ah sunam

Soyle bana emret, sana can sunam


Aşağıdaki gazelin tum beyitlerinde cinas sanatı vardır


Gazel

Bir guzel şuha dedim iki gozun surmelidir

Dedi vallahi seni Hind ’e kadar surmelidir


Dedim ateşlere yaktın ciğerim oldu kebap

Dedi sondurmek icin payıma yuz surmelidir


Dedim ey mehlika al bu gece bezme beni

Dedi beyhude yorulma kapılar surmelidir


Dedim aşıklara cevrin ne cefadır guzelim

Dedi aşık olanın ustune at surmelidir


12Leff U Neşr (Soz Simetrisi)


Genellikle bir beyit icinde, birinci dizede en az iki şeyi soyleyip, ikinci dizede bunlarla ilgili benzerlik ve karşıtlıkları verme sanatıdır Divan şiirinde cok sevilmiş ve kullanılmış bir sanattır


Yanağın u dudağın u teninle suretin olmuş

Biri rengin biri şirin biri nazuk biri ra ’na

(Yukarıdaki beyitte yanak sozcuğune karşılık olarak renk; dudak sozcuğune karşılık olarak; şirin, ten sozcuğune karşılık olarak nazik; suret sozcuğune karşılık olarak ise rana sozcukleriyle simetri yapılmıştır)


Bakıp ol şUh ile naz u niyaze meşk ederiz

Gulun tebessumune bulbulun teranesine

(Bu beytin ilk mısrasında once “naz ve niyaz sozcukleri soylenmiş, sonra ikinci mısrada naz ’ın karşısına gul, niyazın karşısına da bulbul getirilmiştir)


13Tenasup (Uygunluk)


Anlam bakımından birbirine uygun duşen sozcukleri aynı beyitte bir araya getirme sanatına “tenasup denir


Ne nergis, ne leylak ne lale ne gul

Hepsiyle dolu bir selesin sevgili

(Beyitte nergis, leylak, lale, gul sozcukleri birbiriyle uyumlu sozcuklerdir ve tenasup sanatı yapılmıştır)

“Gah sakisi gehi sagarı geh badesi yok

Gormedim meclisi maksudu tamam amade


(Beyitteki saki, sağar, bade sozcukleri arasında tenasup sanatı vardır)


14Telmih (Hatırlatma)


Cumle icinde, bir sozcukle gecmişteki bir olayı veya kişiyi işaret etmeye “telmih (hatırlatma) denir Soz arasında, bilinen tarihi bir olaya, gecmişte yaşamış unlu bir kişiye, bir inanca ya da yaygın bir atasozune işaret edilerek, olay veya kişi hatırlatılır Telmih edilen şey uzun uzadıya acıklanmaz, bir iki sozcukle anımsatılır



Ey dost senin yoluna

Canım vereyim Mevla

Aşkını komayayım

Od ’a gireyim Mevla


(Dortlukte “od ’a girmek ifadesi Hz İbrahim ’i hatırlattığı icin telmih sanatı vardır)




Gokyuzunde İsa ile

Tur dağında Musa ile

Elindeki asa ile

Cağırayım Mevlam seni


(Birinci mısrada “Hz İsa ’nın goğe cekilmesi inancını, ikinci mısrada “Hz Musa ’nın Turı Sina dağında Allah ile konuşması olayını ve ucuncu mısrada da yine “Hz Musa ’nın yere atılınca yılan olan asasıyla gosterdiği mucizeler hatırlattığı icin telmih vardır)


15Tekrir: Bir sozcuğun tekrarıyla anlam ve anlatımın guclendirilmesidir


Dokun bana dokun ne olur

Hasretinden oldum

Kopar zincirlerini yeniden gel

Durmadan gel hep gel

(Yukarıdaki mısralarda da dokun ve gel sozcukleri tekrar edilmiştir)




16Rucu


Soylenen bir sozu geri cevirip onun yerine daha guclu duşunceyi soylemektir Aşağıdaki mısralarda bulunan altı cizili sozcuklerle rucu(geri donme) sanatı yapılmıştırŞair once soylediklerini reddederek yeni ve daha guclu sozler soylemiştir



Erbabı te ’aşur coğalıp şair azaldı

Yok oyle değil, şairin ancak adı kaldı



Eder isyanıma gonlumde nedame galebe
Neyleyeyim yuz bulamam ye ’s ile afvime talebe
Ne dedim? Tovbeler olsun, bu dafi ’i şerdir
Benim ozrum gunehimden iki kat beterdir
NUri rahmet niye guldurmeye rUyi siyehim
Tanrı ’nın mağfiretinden de buyuk mu gunehim





17Nida


Şairin cok duygulanmasına ve heyecanlanmasına sebep olan olayları ve varlıkları goz onune getirerek “ey, hey gibi unlemlerle onlara seslenmesine denir


Ortun, evet, ey haile Ortun, evet, ey şehr,

Ortun ve muebbeden uyu, ey facirei dehr!


Gel ey mahbube Cin ’den

O şirin koşk icinden


18İstifham


Sozu, soruları şeye yanıt isteme amacını gutmeden, duyguyu ve anlamı guclendirmek icin soru biciminde soylemektir


Kimin aşkıyla nalansın?

Kimin hicriyle suzansın?

Neden boyle perişansın?

Gonul derdin nedir soyle?


19Aliterasyon


Şiirde art arda gelen mısralarda unsuz seslerin tekrarlanmasına denir Unlu sesler tekrarlandığında “asonans meydana gelir Fakat bu iki sanatı tıpkı teşhis ve intak gibi birbirinden ayırmak pek mumkun değildir Zira coğu zaman hecelerde unlu ve unsuz sesler bir arada bulunurlar Dolayısıyla aliterasyon ve asonans sanatı aynı anda meydana gelir:


Uzanıverse govdem taşlara boydan boya,

Alsa bu soğuk taşlar alnımdaki ateşi

Dalıp sokaklar kadar esrarlı bir uykuya

Olse kaldırımların kara sevdalı eşi


(“t, “ş, “l, “k unsuzlerinin tekrarı şiirde kendine has bir ahenk oluşturuyor İşte Aliterasyon budur Kelimelerin mana değil soz ozelliklerine dayandığı icin soz sanatlarındandır )



20Seci


Sozluk manası guvercin ve kumruların nağmelerini tekrarlayarak otuşleri demektir Edebiyatta ise nesirde kafiye yapmak anlamına gelir Gunumuzde yapılan namaz dualarında secili ifadelere bol bol rastlanır Divan nesrinde ise adeta vazgecilmez bir sustur


“Hangi Yusufı devrandır ki Zuleyha ’yı zamane cak etmemiş ola ve hangi Suleymanı zamandır ki i cihan anı tutup helak etmemiş ola? Cak etmemiş ola ve helak etmemiş ola

(Yukarıdaki parcada “ak sesiyle seci yapılmıştır)



22İrsalİ Mesel


Ornek verme, konuşurken atasozu kullanmadır Edebiyatta bir duyguyu, bir duşunceyi daha iyi, daha etkili ifade etmek icin, cumlenin icinde veya mısrada konuya uygun duşecek bir soz, atasozu veya vecize kullanmaktır

Sanatta irsali mesel'e başvurularak konu daha canlı, duygu ve duşunce daha guclu hale getirilir



Tok olanlar bilemez cektiğini ac kalanın
Sırtı pek kimseye ahvali şita yaz gorulur


Balık baştan kokar bunu bilmemek

Seyrani gafilin ahmaklığından



23 Akrostiş


Bir şiirde dizelerin ilk harflerinin yukarıdan aşağıya doğru sıralandığında anlamlı bir sozcuk meydana getirmesidir Divan edebiyatında akrostiş ’e muvaşşah ya da istihrac denir Eski Yunan ve Latin edebiyatında ise akrostiş uc dizeanlamına gelir





Nasıl ağlar hazan erince yapraklar

İntizar ile bimecal sararıp duşerken

Hayali kaplar ufku gecen yazın


Artık sade hatırası kalacaktır


Leylaklarda muteessir solan beyazın
(Şiirin dizelerinin ilk sozcukleri alt alta okunduğunda NİHAL ismi cıkıyor)





24Mecaz


Sozcukleri ve sozcuk obeklerini bilinen ilk anlamlarından başka anlamda kullanmaya mecaz denir Mecaz, soz kuvvet guzellik, canlılık katmak amacıyla yapılır


Oğrenciler beni soru yağmuruna tuttular


Para tuzağı her insanı hissettirmeden yakalayan olumcul bir hastalık gibidir



25Mecazı MURSEL

(Ad AktarmasıMetanomi):


Benzetme amacı gudulmeden bir sozcuğun bir şekilde anlam ilişkisi bulunan başka bir sozcuk yerine kullanılmasıdır



Cankaya, emeklilik yasasını iptal etti

(Cankaya ’dan kasıt cumhurbaşkanlığıdır)


Uc yıldır Necip Fazıl ’ı okuyorum

(Necip Fazıl değil, Necip Fazıl ’ın eserleri kastedilmiştir



26Terdid


Bir anlatımda sozu dinleyici ya da okuyucunun ilgisini yoğunlaştırdıktan sonra konuyu hic beklenmedik bir sonuca goturme yoluyla yapılan edebi sanattır Sozu beklenmedik bir şekilde bitirme veya şaşırtma, tereddude duşurme sanat da diyebiliriz



Dizilirler ayakta
Ana baba ve kardeş
Hayal ırak Irakta
Eder fiillerle gureş


Başından kayar yastık
Nura doner karanlık
Sırlar cozulur artık
Kırka cıkınca ateş



27İktibas(Alıntı Yapma)


Anlamı guclendirmek icin ayet ve hadislerden başkasına ait olan soz ve mısralardan faydalanmak yoluyla yapılan sanattır





Zalimlere bir gun dedirtir kudreti Mevla
Tallahi lekad asereke ’llahu aleyna
Ziya Paşa
(Yusuf Suresi ayet 91: Tanrı hakkı icin Allah seni bize ustun kıldı)


Ayvaz cıkar Hoylu cıkar

Bir yandan Koroğlu cıkar

“Hemen Mevla ile sana dayandım

Arkam sensin, kalem sensin dağlar hey


Orhan Veli(Koroğlundan iki dize almış)


Bir şarkı dokuluyor sokağa

Unutulmuş bir pencereden

“Gectim yine dun eski hazan bahcelerinden

(Şair, Yahya Kemal ’den bir mısra almış)