Söz sanatları nelerdir

LAF SANATLARI


9Tariz


İğnelemek, taşlamak, eleştirmek demektir Birini aşağılamak ve onunla alay etmek nedeniyle, sözün veya kavramın gerçek ve mecazlı anlamı dışarıya tamamen tersini kastetmektir Övüyor gibi görünerek tersini kastetmekle de yapılabilir


Cimri birisine “Ne değin eli bol davranıyorsunuz! çağrıda bulunmak, geç gelen birine “Ne değin da erkencisiniz!demek bir tarizdir


Örnekler:


Bize kâfir demiş müfti efendi

Tutalım ben ona diyem müselman

Varıldıkta yarın rûzı mahşere

İkimiz de çıkarız anda yalan


(17 yüzyıl şairi Nefi ile çağdaşı Şeyhülislam Yahya arasında geçen bir ağız dalaşı için Nefi kadar söylenmiştir Müftü efendi bize kâfir demiş, ben de buna karşılık şimdi ona Müslüman desem, yarın mahşerde Allah ’ın huzuruna çıktığımızda ikimizin de yalancı olduğu ortaya çıkar Şair, müftü efendinin kendisine kâfir diye suçlama etmesine kibar bir cevap vererek, sahiden bu ithamın müftü efendiye daha fazla yakıştığını belirtmiştir)


Bize Tahir Efendi kelb demiş

İltifatı bu sözde zahirdir

Maliki mezhebim benim zira

İtikadımca kelb Tahir ’dir


(Tahir Efendi bize köpek demiş, Bize yaptığı iltifat sözünden de anlaşılıyor Çünkü ben maliki mezhebine mensubum ve maliki mezhebine kadar köpek temizdir Dörtlükteki son mısrada Tahir kelimesi iki manaya gelecek şekilde kullanılmıştır Tahir sözcüğü aynı zamanda pak anlamına gelmektedir Bu Nedenle tevriye aracılığıyla tariz yapılmıştır)


Ne emirler ne yasaklar ne namaz ne niyaz

Asrımız, padişahımız baştan sona cennet gibidir


(Devrin bozukluğundan ve düzensizliğinden şikâyet edilirken övgü ediyormuş gibi davranılarak tariz sanatı yapılmıştır)


9Hüsnİ Talil(Hoş Nedene Bağlama)


Herhangi bir reel olayın meydana gelmesini, hayali ve daha güzel bir nedene bağlama sanatıdır Herhangi bir varlığın veya olayın meydana gelişini, hakiki sebebinin haricen, daha ayrı ve uyduruktan, düşüncesiz bir nedene bağlanması aracılığıyla da yapılabilir


Örnekler:


Renk aldı özge ateşimizden şarab ü gül

Peymâne söylesün bunu gülzâr söylesün


(Şarap ve gül rengini bizim özge ateşimizden aldı Bunu kadeh ve gül bahçesi anlatsın Şair, şarap ve gülün kırmızı rengi kendi içindeki ateşten aldığını söyleyerek, hakiki sebebi değil sayıyor ve yerine gerçek dışı ve şairane bir sebep getiriyor)


Renk verirsin, ses verirsin yaylalara

Kuzular sen olduğun için emerler analarını


(Kuzuların analarını emmesi gerçek nedeni gizlenmiştir)


Hurşide baksa gözleri halkın dola gelir

Zira görünce hatıra ol mehlikâ kazanç


(“Halk Müziği, güneşe baktığında gözleri dolar; fakat fiilen gözlerin dolması güneşten yok ay yüzlü sevgilinin hatırlanmasındandır Denilerek gözlerin dolmasının hakiki nedeni gizli, sevgilinin görülmesi gibi gerçek dışı bir sebebe bağlanmıştır)



Yeni bir ülkede yem saptamak için atlarına

Nice bin atlı kapılmıştı fetih rüzgârına


(Şair, akıncıların yeni ülkeler fethetme isteklerinin sebebi olarak, atlarına yeni bir ülkede yem tahsis etmek isteyişlerini gösteriyor)


Aşağıdaki mısralarda da hüsni talil sanatı vardır


Senin için kandiller tutuştu kendisinden

Resmine sürme çektim kandillerin isinden


(Kandillerin tutuşması, olduğundan daha bambaşka bir sebebe bağlanmıştır)


Haki payine yetem der ömürlerdir muttasıl

Başını taştan taşa vurup gezer avare su


(Su, senin ayağını bastığın toprağa –Hz Peygamber ’in yakalamak için hiç durmaksızın ömür boyu başını taştan taşa vurarak gezmektedir


10TECAHÜLİ ARİF( Bilmezlikten Gelme)

Sanatçının bildiği bir şeyi, bilmiyormuş veya başka türlü biliyormuş gibi anlatma sanatına “ tecahüli arif denir Tecahüli Arif ne hiç bilmemektir, ne de bildiğini saklamaktır; bildiğini türlü nedenlerle bilmezlenerek, dolaylı yollardan anlatmaktır


Şiirde bir kasıt inceliği oluşturmak için başvurulan bu sanatta hayret, övme, aşağılama, minik görme, ulvileştirme vs nedenlerden biriyle mutlaka bir nükte yapmış elde etmek gerekir


Örnekler:


Ey şuh Nedima ile bir seyrin işittik

Tenhaca varıp Göksu ’ya işret var içinde


(Beyitte Nedim, “Ey keyifli güzel, Nedim ile Göksu ’ya bir gezinti yaptığını işittik; oraya sadece varıp, yalnızca yeyip içmişsiniz demektedir Beyitte anlatılan şeyi yapan da Nedim ’dir, bu beyiti söyleyen de Fakat olayı başkasından işitmiş gibi davranmaktadır)


Bilmiyorum, dönen kubbe mi, su rengindedir?

Yoksa gözyaşlarım mı gökyüzünü kaplamış?


(Şair dönen şeyin kubbe olup olmadığını, gözyaşlarının da gökyüzünü kaplamadığını gerçekte bilmektedir)


Göz gördü gönül sevdi seni yüzü mâhım

Kurbanın olam var mı benim bunda günahım


(Şair sevgili, sevmekten nedeniyle kendisini günahsız sayıyor Hâlbuki sevgiliyi görebilen göz de kendisine ait, sevgiliye tutulan da kendi gönlü)


11Cinas


Söylenişleri aynı, anlamları ayrı sözcüklerin birlikte kullanılmasıyla yapılan sanattır Söz aralarında, çok anlamlı bir kelimenin her defasında ayrı anlayış gelecek şekilde tekrarlanmasıyla oluşur


Örnekler:


Aşağıdaki mısralarda yer alan altı çizili kelimelerde cinas sanatı vardır


Her kimin evinde olsa dü zeni

Bozulurmuş o kişinin düzeni


(dü zen: iki kadın, düzen: düzen, nizam)


Yaktı çeşmim aşk odın dedi dile gir tabi başlıca

Âh kim rahm itmedi bu didei giryân belli başlı


(Gir emrindeki: girmek ve tutuşmak fiillerinden dikte

Giryân: ağlamaklı)


Ey kimsesizler, el veriniz kimsesizlere

Onlardır ancak el verecek kimse sizlere

Rengi uçmuş, nen var ah sunam

Söyle bana emret, sana can sunam


Aşağıdaki gazelin bütün beyitlerinde cinas sanatı vardır


Gazel

Bir güzel şuha dedim iki gözün sürmelidir

Dedi vallahi seni Hind ’e dek sürmelidir


Dedim ateşlere yaktın ciğerim oldu kebap

Dedi söndürmek için pâyıma yüz sürmelidir


Dedim ey mehlika al bu gece bezme beni

Dedi nafile yorulma kapılar sürmelidir


Dedim âşıklara cevrin ne cefadır güzelim

Dedi âşık olanın üstüne at sürmelidir


12Leff Ü Neşr (Söz Simetrisi)


Genellikle bir beyit içinde, birinci dizede asgari iki şeyi söyleyip, ikinci dizede bunlarla ilgili benzerlik ve karşıtlıkları verme sanatıdır Divan şiirinde fazla sevilmiş ve kullanılmış bir sanattır


Yanağın u dudağın u teninle suretin olmuş

Biri rengin biri şirin biri nazuk biri ra ’nâ

(Yukarıdaki beyitte yanak sözcüğüne karşılık olarak renk; dudak sözcüğüne karşılık olarak; şirin, deri sözcüğüne karşılık olarak nazik; suret sözcüğüne karşılık olarak ise rana sözcükleriyle simetri yapılmıştır)


Bakıp ol şûh ile nâz ü niyâze meşk ederiz

Gülün tebessümüne bülbülün teranesine

(Bu beytin birincil mısrasında önce “naz ve niyaz sözcükleri söylenmiş, sonradan ikinci mısrada naz ’ın karşısına gül, niyazın karşısına da bülbül getirilmiştir)


13Tenasüp (Uyma)


Amaç bakımından birbirine yerinde düşen sözcükleri benzer beyitte bir araya getirme sanatına “tenasüp denir


Ne nergis, ne leylak ne lale ne gül

Hepsiyle doymuş bir selesin sevgili

(Beyitte nergis, leylak, lale, gül sözcükleri birbiriyle ahenkli sözcüklerdir ve tenasüp sanatı yapılmıştır)

“Gâh sakisi gehi sagarı geh badesi yok

Görmedim meclisi maksudu tamamlanmış amade


(Beyitteki saki, sağar, bade sözcükleri arasında tenasüp sanatı vardır)


14Telmih (Hatırlatma)


Tümce içinde, bir sözcükle geçmişteki bir olayı ya da kişiyi muhabere etmeye “telmih (hatırlatma) denir Laf arasında, aşina tarihi bir olaya, geçmişte yaşayan meşhur bir kişiye, bir inanca ya da yaygın bir atasözüne işaret edilerek, durum veya birey hatırlatılır Telmih edilen şey enine boyuna açıklanmaz, bir iki sözcükle anımsatılır



Ey arkadaş senin yoluna

Canım vereyim Mevlâ

Aşkını komayayım

Od ’a gireyim Mevlâ


(Dörtlükte “od ’a girmek ifadesi Hz İbrahim ’i hatırlattığı için telmih sanatı vardır)




Gökyüzünde İsa ile

Tur dağında Musa ile

Elindeki asa ile

Çağırayım Mevlam seni


(Birinci mısrada “Hz İsa ’nın göğe çekilmesi inancını, ikinci mısrada “Hz Musa ’nın Turı Sina dağında Allah ile konuşması olayını ve üçüncü mısrada da yine “Hz Musa ’nın yere atılınca yılan olan asasıyla gösterdiği mucizeler hatırlattığı için telmih vardır)


15Tekrir: Bir sözcüğün tekrarıyla amaç ve anlatımın güçlendirilmesidir


Dokun bana dokun ne olur

Hasretinden öldüm

Kopar zincirlerini bitmiş gel

Durmadan gel daima gel

(Yukarıdaki mısralarda da dokun ve gel sözcükleri tekrar edilmiştir)




16Rücu


Söylenen bir sözü geri çevirip onun yerine daha zinde düşünceyi söylemektir Aşağıdaki mısralarda bulunan altı çizili sözcüklerle rücu(geri dönme) sanatı yapılmıştırŞair önce söylediklerini reddederek yeni ve daha enerjik sözler söylemiştir



Erbabı te ’aşür çoğalıp şair azaldı

Yok o kadar yok, şairin ancak adı kaldı



Eder isyanıma gönlümde nedâme galebe
Neyleyeyim yüz bulamam ye ’s ile afvime talebe
Ne dedim? Tövbeler olsun, bu dafi ’i şerdir
Benim özrüm günehimden iki kat beterdir
Nûri rahmet niye güldürmeye rûyi siyehim
Tanrı ’nın mağfiretinden de büyük mü günehim





17Nida


Şairin çok duygulanmasına ve heyecanlanmasına sebep olan olayları ve varlıkları göz önüne getirerek “ey, hey gibi ünlemlerle onlara seslenmesine denir


Örtün, evet, ey haile Örtün, evet, ey şehr,

Örtün ve müebbeden uyu, ey fâcirei dehr!


Gel ey mahbube Çin ’den

O sevimli köşk içinden


18İstifham


Sözü, soruları şeye yanıt isteme amacını gütmeden, duyguyu ve anlamı takviye etmek için soru biçiminde söylemektir


Kimin aşkıyla nalânsın?

Kimin hicriyle suzansın?

Niçin böyle perişansın?

Gönül derdin nedir söyle?


19Aliterasyon


Şiirde seri gelen mısralarda ünsüz seslerin tekrarlanmasına denir Ünlü sesler tekrarlandığında “asonans meydana kazanç Fakat bu iki sanatı tıpkı tanı ve intak gibi birbirinden yarmak pek muhtemel değildir Zira birçok vakit hecelerde meşhur ve ünsüz sesler bir arada bulunurlar Dolayısıyla aliterasyon ve asonans sanatı aynı anda meydana gelir:


Uzanıverse gövdem taşlara boydan badana,

Alsa bu soğuk taşlar alnımdaki ateşi

Dalıp sokaklar değin esrarlı bir uykuya

Ölse kaldırımların kara sevdalı eşi


(“t, “ş, “l, “k ünsüzlerinin tekrarı şiirde kendine has bir uyum oluşturuyor İşte Aliterasyon budur Kelimelerin mana yok laf özelliklerine dayandığı için söz sanatlarındandır )



20Seci


Sözlük manası güvercin ve kumruların nağmelerini tekrarlayarak ötüşleri demektir Edebiyatta ise nesirde kafiye yerine getirmek anlamına kazanç Günümüzde yapılan namaz dualarında secili ifadelere bol bol rastlanır Divan nesrinde ise âdeta vazgeçilmez bir süstür


“Hangi Yusufı devrandır ki Züleyhâ ’yı zamane çak etmemiş ola ve hangi Süleymanı zamandır ama dîvi cihan hatıra tutup helâk etmemiş ola? Çak etmemiş ola ve helâk etmemiş ola

(Yukarıdaki parçada “ak sesiyle seci yapılmıştır)



22İrsalİ Mesel


Misal verme, konuşurken atasözü kullanmadır Edebiyatta bir duyguyu, bir düşünceyi daha iyi, daha etkin tarif etmek için, cümlenin içinde veya mısrada konuya uygun düşecek bir söz, atasözü ya da özdeyiş kullanmaktır

Sanatta irsali mesel'e başvurularak konu daha canlı, duygu ve fikir daha zinde ülkü getirilir



Tok olanlar bilemez çektiğini aç kalanın
Sırtı pek kimseye ahvali şita yaz görülür


Balık her tarafta kokar bunu bilmemek

Seyrani gafilin ahmaklığından



23 Akrostiş


Bir şiirde dizelerin birincil harflerinin yukarıdan aşağıya dürüst sıralandığında manalı bir sözcük meydana getirmesidir Divan edebiyatında akrostiş ’e muvaşşah ya da istihrac denir Eski Yunan ve Latin edebiyatında ise akrostiş üç mısraanlamına kazanç





Nasıl ağlar hazan erince yapraklar

İntizar ile bimecal sararıp düşerken

Hayali kaplar ufku geçen yazın


Artık sade hatırası kalacaktır


Leylaklarda müteessir solan beyazın
(Şiirin dizelerinin ilk sözcükleri alt alta okunduğunda NİHAL ismi çıkıyor)





24Mecaz


Sözcükleri ve sözcük öbeklerini bilinen ilk amaçlarından diğer anlamda kullanmaya mecaz denir Mecaz, söz güç alımlılık, canlılık katmak lakincıyla yapılır


Öğrenciler beni soru yağmuruna tuttular


Para tuzağı her insanı hissettirmeden yakalayan ölümcül bir hastalık gibidir



25Mecazı MÜRSEL

(Ad AktarmasıMetanomi):


Benzetme amacı güdülmeden bir sözcüğün bir şekilde anlam ilişkisi bulunan başka bir sözcük yerine kullanılmasıdır



Çankaya, emeklilik yasasını iptal etti

(Çankaya ’dan gaye cumhurbaşkanlığıdır)


Üç yıldır Necip Fazıl ’ı okuyorum

(Necip Fazıl yok, Necip Fazıl ’ın eserleri kastedilmiştir



26Terdid


Bir anlatımda sözü dinleyici ya da okuyucunun alakasini yoğunlaştırdıktan sonra konuyu hiç beklenmedikey bir sonuca götürme aracılığıyla yapılan edebi sanattır Sözü umulmadık bir şekilde bitirme veya şaşırtma, tereddüde düşürme sanat da diyebiliriz



Dizilirler ayakta
Ana baba ve kardeş
Hayal ırak Irakta
Eder fiillerle güreş


Başından kayar yastık
Nura döner karanlık
Sırlar çözülür artık
Kırka çıkınca alev



27İktibas(Seçme Parça Yapma)


Anlamı desteklemek için ayet ve hadislerden başkasına ait olan söz ve mısralardan adet edinmek aracılığıyla yapılan sanattır





Zalimlere bir gün dedirtir kudreti Mevlâ
Tallahi lekad âsereke ’llahü aleyna
Ziya Paşa
(Yusuf Suresi ayet 91: Tanrı hakkı için Allah seni bize üstün kıldı)


Ayvaz çıkar Hoylu çıkar

Bir yandan Köroğlu çıkar

“Hemencecik Mevla ile sana dayandım

Arkam sensin, kalem sensin dağlar hey


Orhan Veli(Köroğlundan iki mısra almış)


Bir şarkı dökülüyor sokağa

Unutulmuş bir pencereden

“Geçtim yeniden dün eski hazan bahçelerinden

(Şair, Yahya Kemal ’den bir mısra almış) *