Türkiye'nin en güncel forumlardan olan forumdas.com.tr'de forumda aktif ve katkısı olabilecek kişilerden gönüllü katkıda sağlayabilecek kişiler aranmaktadır.
Tasavvufiişari tefsirler hakkında bilgi
Tasavvuf literaturunde işaret terimi, “maksadı, soz aracılığı olmadan başkasına
bildirme; ibareyle anlatılamayan, yalnızca ilham, keşf gibi yollarla elde edilmiş bilgi ve
sezgi sayesinde anlaşılabilecek kadar gizli olan mana vb şekillerde tanımlanmış; sUfinin
kalbine doğduğu kabul edilen ilham ve işaretlere dayanarak ayetlerin yorumlamasına da
işari veya tasavvufi tefsir denilmiştir Soz konusu gizli anlamları kavramanın yolu olarak
gorulduğu icin tasavvuf da işaret ilmi olarak kabul edilmiştir (Serrac, elLuma‘, s 294, 296, 414)
SUfilere gore Kur’an’daki kelime ve cumlelerin ilk bakışta akla gelen dış (zahir)
anlamlarından başka bir de bunların derUnunda bulunan ic (batın) manaları vardır Bu
manaya ulaşmak, bilgi birikimi ve tefekkur kabiliyetinin yanında ahlaki olgunluğu da
gerektirir Kur’an’ın dış anlamını Arapca bilenler, ic anlamını yakin ehli olan arifler bilirler
(EbU Talib elMekki, Kutu’lkulUb, I, 108; Gazzali, İhya’, I, 105, 296) SUfiler, işaret yoluyla cıkarılan
mananın gecerli sayılması icin bunun zahiri manaya aykırı duşmemesini gerekli gorurler
Ancak bu temel kurala aykırı işari yorumlar da yapılmıştır Mesela Muhyiddin İbnu’lArabi,
Bakara sUresinin 6 ayetinde gecen “Allah’ı inkar edenler ifadesini, “Allah sevgisiyle dolup
taşan gonullerini dış dunyaya kapatanlar şeklinde acıklamakta ve soz konusu ayetin
butununu zahiri anlamın tam tersi bir anlayışla yorumlamaktadır (elFutUhatu’lMekkiyye, I, 49,
161, 179)
Ote yandan İbnu’lArabi’den itibaren işari tefsirlerde varlık ve bilgi teorisi gibi
soyut felsefi konulara da yer verilmiştir Ozellikle gec donemlerde yazılan işari tefsirlerde
ulUmi garibe (occult arts) denilen esrarengiz bilgilere dair literaturun de etkisi gorulur
Taşkoprizade, havassı Kur’an, havassı hurUf, cefr gibi konulardan bahsederken esrarlı
ilimlerle Kur’an arasındaki ilişkiye de temas eder (MevzUatu’lulUm, I, 396, 427428; II,220, 244
246)
Mutasavvıfların bazı batıni ve işari yorumları, Kur’an’ın lafzına ve manasına uygun
duşmediği, Arap dili ve edebiyatı kurallarına uymadığı gibi gerekcelerle hem ulema hem de
ılımlı sUfiler tarafından eleştirilmiştir Haris elMuhasibi’nin, EbU Zur‘a edDımaşki’nin
nefisle ilgili işari mahiyetteki acıklamalarını bid‘at ve dalalet saydığı soylenir (İbnu’lCevzi,
Telbisu İblis, s 161) Serrac, hatalı, laubalice ve tahrif niteliğinde işari yorumlar
bulunduğunu belirtir ve bu yorumları Allah’a iftira olarak değerlendirir (elLuma‘, s 126)
Hadis alimi İbnu’sSalah, Zerkeşi, Zehebi gibi alimler de işari tefsire eleştiride
bulunmuşlardır Zehebi, genel olarak takdir ettiği Sulemi’nin yorumlarında asla caiz
olmayan unsurlar da bulunduğunu, bazı alimlerin zındıklık işareti saydıkları bu tur
yorumların Karmatiler’in tahriflerinden ibaret olduğunu savunur (A‘lamu’nnubela’, XVII,
252) İbn Teymiyye genel olarak işari tefsirleri sakıncalı bulmamakla birlikte bazı tasavvufi
yorumların Batıniler’in te’villerine benzediğine dikkat ceker (MecmU‘u fetava, I, 243245;
V, 551; XIII, 362; XVII,113)
İbnu’lArabi ve izleyicilerinin batıni ve işari yorumlarına yoneltilen itiraz ve
tenkitler ise cok daha ağırdır Hatta Ali elKåri, Alaeddin el Buhari, Bikåi gibi alimler,
İbnu’lArabi’nin yaptığı yorumların kufur ve ilhad olduğunu ileri suren eserler yazmışlardır
Buna karşılık Abdurrezzak Kaşani, Kıvamuddin Abdurrahman Cami, DavUdi Kayseri,
Abdullah Bosnevi ve Bali Efendi gibi FusUsu’lhikem şarihleri ise İbnu’lArabi’yi ve
izleyicilerini savunmuşlardır
Tasavvufi mahiyette tefsir yazan ilk kişinin İbn Ata (o 309922) olduğu kabul edilir
Ancak onun eseri gunumuze kadar ulaşmamıştır EbU Abdurrahman esSulemi ve EbU Nasr
esSerrac’ın bu eserden yaptıkları alıntılar Paul Nawy tarafından bir araya getirilerek
yayımlanmıştır (bk NusUs sUfiyye gayru menşUre, Beyrut 1986)
Sehl b Abdullah etTusteri’ye nisbet edilen Tefsiru’lKur’ani’lazim her sUreden bir
veya birkac ayetin tefsirini icerir EbU Abdurrahman esSulemi’nin Hakåiku’ttefsir’i,
sUfilerin ceşitli ayetler hakkındaki yorumlarını bir araya getirmesi bakımından buyuk onem
taşır Abdulkerim elKuşeyri, Sulemi’nin Hakåiku’ttefsir’i başta olmak uzere onceki işari
tefsirlerden de yararlanarak Letaifu’l işarat’ı telif etmiştir Kaşani’nin Te’vilatu’lKur’an,
Sadreddin Konevi’nin İ‘cazu’lbeyan fi te’vili Ummi’lKur’an, Ebu’lBerekat Cemaleddin
es Safedi’nin Keşfu’lesrar ve hetku’lestar, Nizameddin Hasan b Muhammed enNisabUri’nin
Garaibu’lKur’an fi regåibi’lFurkån ve Abdurrahmanı Cami’nin Tefsiru’lCami
adlı eserleri kayda değer tasavvufi tefsirlerdendir
Osmanlı doneminde yaşayan mutasavvıflar da selefleri gibi Kur’an’ın tamamına
veya bir kısmına cok sayıda işari tefsir yazmışlardır Bunların en kapsamlısı ve en cok ilgi
goreni, İsmail Hakkı Bursevi’nin RUhu’lbeyan isimli eseridir (işari tefsir hakkında daha geniş
bilgi icin bk Suleyman Ateş, İşari Tefsir Okulu, Ankara 1974; Suleyman Uludağ, “İşari Tefsir, DİA, XXIII,
424428)
Tasavvuf literaturunde işaret terimi, “maksadı, soz aracılığı olmadan başkasına
bildirme; ibareyle anlatılamayan, yalnızca ilham, keşf gibi yollarla elde edilmiş bilgi ve
sezgi sayesinde anlaşılabilecek kadar gizli olan mana vb şekillerde tanımlanmış; sUfinin
kalbine doğduğu kabul edilen ilham ve işaretlere dayanarak ayetlerin yorumlamasına da
işari veya tasavvufi tefsir denilmiştir Soz konusu gizli anlamları kavramanın yolu olarak
gorulduğu icin tasavvuf da işaret ilmi olarak kabul edilmiştir (Serrac, elLuma‘, s 294, 296, 414)
SUfilere gore Kur’an’daki kelime ve cumlelerin ilk bakışta akla gelen dış (zahir)
anlamlarından başka bir de bunların derUnunda bulunan ic (batın) manaları vardır Bu
manaya ulaşmak, bilgi birikimi ve tefekkur kabiliyetinin yanında ahlaki olgunluğu da
gerektirir Kur’an’ın dış anlamını Arapca bilenler, ic anlamını yakin ehli olan arifler bilirler
(EbU Talib elMekki, Kutu’lkulUb, I, 108; Gazzali, İhya’, I, 105, 296) SUfiler, işaret yoluyla cıkarılan
mananın gecerli sayılması icin bunun zahiri manaya aykırı duşmemesini gerekli gorurler
Ancak bu temel kurala aykırı işari yorumlar da yapılmıştır Mesela Muhyiddin İbnu’lArabi,
Bakara sUresinin 6 ayetinde gecen “Allah’ı inkar edenler ifadesini, “Allah sevgisiyle dolup
taşan gonullerini dış dunyaya kapatanlar şeklinde acıklamakta ve soz konusu ayetin
butununu zahiri anlamın tam tersi bir anlayışla yorumlamaktadır (elFutUhatu’lMekkiyye, I, 49,
161, 179)
Ote yandan İbnu’lArabi’den itibaren işari tefsirlerde varlık ve bilgi teorisi gibi
soyut felsefi konulara da yer verilmiştir Ozellikle gec donemlerde yazılan işari tefsirlerde
ulUmi garibe (occult arts) denilen esrarengiz bilgilere dair literaturun de etkisi gorulur
Taşkoprizade, havassı Kur’an, havassı hurUf, cefr gibi konulardan bahsederken esrarlı
ilimlerle Kur’an arasındaki ilişkiye de temas eder (MevzUatu’lulUm, I, 396, 427428; II,220, 244
246)
Mutasavvıfların bazı batıni ve işari yorumları, Kur’an’ın lafzına ve manasına uygun
duşmediği, Arap dili ve edebiyatı kurallarına uymadığı gibi gerekcelerle hem ulema hem de
ılımlı sUfiler tarafından eleştirilmiştir Haris elMuhasibi’nin, EbU Zur‘a edDımaşki’nin
nefisle ilgili işari mahiyetteki acıklamalarını bid‘at ve dalalet saydığı soylenir (İbnu’lCevzi,
Telbisu İblis, s 161) Serrac, hatalı, laubalice ve tahrif niteliğinde işari yorumlar
bulunduğunu belirtir ve bu yorumları Allah’a iftira olarak değerlendirir (elLuma‘, s 126)
Hadis alimi İbnu’sSalah, Zerkeşi, Zehebi gibi alimler de işari tefsire eleştiride
bulunmuşlardır Zehebi, genel olarak takdir ettiği Sulemi’nin yorumlarında asla caiz
olmayan unsurlar da bulunduğunu, bazı alimlerin zındıklık işareti saydıkları bu tur
yorumların Karmatiler’in tahriflerinden ibaret olduğunu savunur (A‘lamu’nnubela’, XVII,
252) İbn Teymiyye genel olarak işari tefsirleri sakıncalı bulmamakla birlikte bazı tasavvufi
yorumların Batıniler’in te’villerine benzediğine dikkat ceker (MecmU‘u fetava, I, 243245;
V, 551; XIII, 362; XVII,113)
İbnu’lArabi ve izleyicilerinin batıni ve işari yorumlarına yoneltilen itiraz ve
tenkitler ise cok daha ağırdır Hatta Ali elKåri, Alaeddin el Buhari, Bikåi gibi alimler,
İbnu’lArabi’nin yaptığı yorumların kufur ve ilhad olduğunu ileri suren eserler yazmışlardır
Buna karşılık Abdurrezzak Kaşani, Kıvamuddin Abdurrahman Cami, DavUdi Kayseri,
Abdullah Bosnevi ve Bali Efendi gibi FusUsu’lhikem şarihleri ise İbnu’lArabi’yi ve
izleyicilerini savunmuşlardır
Tasavvufi mahiyette tefsir yazan ilk kişinin İbn Ata (o 309922) olduğu kabul edilir
Ancak onun eseri gunumuze kadar ulaşmamıştır EbU Abdurrahman esSulemi ve EbU Nasr
esSerrac’ın bu eserden yaptıkları alıntılar Paul Nawy tarafından bir araya getirilerek
yayımlanmıştır (bk NusUs sUfiyye gayru menşUre, Beyrut 1986)
Sehl b Abdullah etTusteri’ye nisbet edilen Tefsiru’lKur’ani’lazim her sUreden bir
veya birkac ayetin tefsirini icerir EbU Abdurrahman esSulemi’nin Hakåiku’ttefsir’i,
sUfilerin ceşitli ayetler hakkındaki yorumlarını bir araya getirmesi bakımından buyuk onem
taşır Abdulkerim elKuşeyri, Sulemi’nin Hakåiku’ttefsir’i başta olmak uzere onceki işari
tefsirlerden de yararlanarak Letaifu’l işarat’ı telif etmiştir Kaşani’nin Te’vilatu’lKur’an,
Sadreddin Konevi’nin İ‘cazu’lbeyan fi te’vili Ummi’lKur’an, Ebu’lBerekat Cemaleddin
es Safedi’nin Keşfu’lesrar ve hetku’lestar, Nizameddin Hasan b Muhammed enNisabUri’nin
Garaibu’lKur’an fi regåibi’lFurkån ve Abdurrahmanı Cami’nin Tefsiru’lCami
adlı eserleri kayda değer tasavvufi tefsirlerdendir
Osmanlı doneminde yaşayan mutasavvıflar da selefleri gibi Kur’an’ın tamamına
veya bir kısmına cok sayıda işari tefsir yazmışlardır Bunların en kapsamlısı ve en cok ilgi
goreni, İsmail Hakkı Bursevi’nin RUhu’lbeyan isimli eseridir (işari tefsir hakkında daha geniş
bilgi icin bk Suleyman Ateş, İşari Tefsir Okulu, Ankara 1974; Suleyman Uludağ, “İşari Tefsir, DİA, XXIII,
424428)
