TDK İmla kılavuzu yazım kuralları

YANLIŞ DOLU BİR SÖZLÜK: YENİ TDK YAYINI TÜRKÇE SÖZLÜK ÜZERINE NOTLAR

(Ali Püsküllüoğlu)

Bir sözlükte bir tek virgül, bir tek harf yanlışı bile çok önemlidir Sözlük yanlışsız olmalıdır Kendisini bu alanda tek yetkili sayanların sözlüğünde ise hiç yanlış bulunmamalıdır

Bunu böyle özetle belirtikten daha sonra, önce girişteki tutarsızlıklar edinmek üzere, sözlüğün Aharfinde saptadığımız yanlışlardan, tutarsızlıklardan vb kimilerini aşağıda herkesin ilgisine sunuyoruz:

Sunuşta bulunan kimi tutarsızlıkları şöyle belirtebiliriz:

a) Şöyle diyorlar: Sözlük, bir dilin sözcük, deyim ve terimlerini tanımlayan kaynak özelliğinde bir eserdir
Bu tarif atasözünü dışlamaktadır ki eksiktir
Keza bu tanımlama, kendi sözlüklerinin sözlükmaddesindeki tanımla da bütünüyle örtüşmemektedir

b) Sözlüğün, standart Türkçenin sözlüğüolarak sunulduğu öne sürülmektedir
öte taraftan da Yabancı Kelimelere Karşılık Bulma Komisyonuadını verdikleri bir yarkurulun önerilerinin sözlükte yerini almışolduğu belirtilmiştir Daha hiç kimsenin kullanmadığı, tutup tutmayacağı meçhul bu sözcüklerin standart Türkçenin sözlüğüne alınması çelişkidir

(Sözlüğü kullanırken rastladığımız için, yeri gelmişken şunu da eklemeliyiz: Anadolu'nun kimi yerlerinde, ahali ağzında kullanılmakla birlikte öyle de yaygın olmayan öyle fazla sözcüğün de hlk kısaltmasıyla belirtilmeden dargın olması sözlüğü standart Türkçenin sözlüğüolmaktan çıkarmaktadır Dahası sözlükte, ırk ağzından alınan kimi sözcükler belirtilmiştir Demek ama, belirtilmeyenlerin standart Türkçede yer aldığı savlanmaktadır Yaygın kullanımdaki sözler için herhangi bir kısaltma verilmemiştirdediklerini göz önüne alırsak (sayfa VIII6) bunun böyle olduğu anlaşılıyor

Sözlükçülük ilkelerine, sözlüklerde uygulanan yönteme kadar de böyle düşünmemiz gerekir Fakat sözünü ettiğimiz sözlükte yer alan bu cins sözcükler standart Türkçede yoktur, yani yaygın olarak kullanılmamaktadır Sözlüğü hazırlayanlar kullanıcıları yanıltmaktadır Bu davranış bilimsel olamaz)

c) Türkçe Sözlük'ün laf varlığının 100000'e ulaşması beklenmektedirtümcesindelaf varlığı(vokabüler) terimi doğru, Bu Nedenle yeni laf varlıklarının durmadan eklenmesiyle tümcesinde yanlıştır Sözvarlığıterimi, alışılageldiği gibi alaşım yazılsaydı, belki bu durum söz konusu olmazdı İkinci tümcedeki söz varlıklarınınyerine sözlerinya da sözcüklerindenmeliydi

ç) Sunuşta internetsözcüğü İnternetbiçiminde (böyle ilk harfi büyük olarak) yer alıyor Çağırmak oysa özel ad sayılıyor Ama bu sözcük sözlüklerinde de kılavuzlarında da yok Oysa, basında, TV'de vb sık kullanılıyor, yani standart Türkçeye artık girmiş olan tanıdık olmayan bir sözcük (daha doğrusu kısaltma lakin artık kelime sanılan bir kısaltma: international network'ten) Kendilerinin de kullanmış olması onun sözlüklerinde bulunmasını gerektirmiyor muydu? Yöntem, bir sözlükte önsözde, tanımlarda vb kullanılan bütün sözcüklerin o sözlükte yer almasını gerektirir

d) Hazırlayıcılar, Türkçe Sözlük'ü yeni baskıya hazırlarken kesintisiz çoğalan bilgisayarın teknik donanımından ve kolaylığından kullanmak gereğini duydukdiyorlar
Bilgisayarın teknik donanımı, kendi sözlüklerindeki tanıma göre bile, bir bilgisayarda yer alan bedensel birimlerdir Ama burada söz konusu olan bilgisayarın kolaylığından faydalanmaktır; cümle bu iki sözcük olmadan kurulmalıydı

2 Sözlük Bilimi İlkeleri İle İlgili TalimatÜzerine
a) 2 Madde başında her sözün gramerdeki yeri ve fiillerin hangi cins eklerle kullanıldığı kısaltmalarla gösterilmiştirdeniyor
Türkçede öyle çok olan bileşik kelimelerin (onların deyişiyle birleşik sözcüklerin) bu durumları da kısaltmayla belirtilmeliydi Hiçbiri belirtilmemiş

b) Türkçede k, l gibi ayrıca kalın hem de ince okunma özelliğine sahip bir takım seslerin söylenişinde sıkça yanlışlığa düşüldüğü bir gerçektir Sözlüğün yeni baskısında bu nesil yanlışlıkları ortadan uyandırmak nedeniyle kalın veya ince okunuş, madde başında ayraç içinde belirtilmiştirdeniyor ve bu bir yenilikmiş gibi sunuluyor
Fakat bu her sözlükte uygulanmaktadır, nitekim kendi sözlüklerine temel olan eski TDK'nin sözlüğünde de, kendi sözlüklerinin bir önceki baskısında da bu uygulanmıştır

c) Hazırlayıcılar aynı cümlede bitişik sözcükve öbür yazılan birleşmiş sözcükdiye iki kavram kullanıyorlar
Çağırmak ki bunlar öbür şeyler
Bitişik kelimenin ne olduğunu öğrenmek için, bunu sözlüklerinde arıyorsunuz, değil; lakin birleşmiş kelimevar Farklı yazılan birleşik kelimenin ne olduğunu anlamakta zorluk çekseniz bile, gramer terimi olarak birleşik kelimevar Yine dilbilgisi terimi olan (onların kullandıkları biçimle) birleşmiş fiil, birleşik isimde var
Fakat bitişik sözcükdeğil! Fakat bunu, yeni TDK'nin Yazım Kılavuzu'nda bir terim olarak kullanıyorlar

ç) Hazırlayıcılar, dilbilgisi terimi olan ve bunca yıl kullanılan çoğul, tekilyerine çokluk, tekliksözcüklerini kullanıyorlar
(Burada ayraç açıp konuyu birazcık irdelemek gerekiyor
Sözlüklerine bakıyorsunuz, çoğul, tekilvar; onları dilbilgisi terimi olarak göstermişler ve tanımlamışlar
öte yandan çokluk, teklikde var, onları da tanımlamışlar
Çoklukun dilbilgisi terimi olduğu belirtilmemiş, anlamları aralarında terimsel bir manâ da değil; lakin teklikgramer terimi olarak gösteriliyor
Sadece çoklukla bağlantılı sayılabilecek bir terim, çokluk ekigösterilmiş
Çağrıda Bulunmak ki hazırlayıcılar, bunca yıldır kullanılan çoğul, tekilyerine çokluk, tekliksözcüklerini kullanmayı yeğliyorlar lakin bu da terimsel karışıklığa yol açıyor Keza sözlüklerinde benzer kavramı iki bambaşka sözcükle göstermiş oluyorlar
Şaşılası bir durum daha var: Çoklukun üç anlamı var ve herhangi bir anlamının gramer terimi olduğu belirtilmemiş, çoğula da gönderme yapılmamış Buna karşılık çoğulgerekli biçimde tanımlanmış, seslenmek fakat yeğlenen çoğul öte taraftan çoğul ekimaddesinde okur çokluk ekine gönderilmiş ve tarif da orada yer almış
Hayret Verici bir başka durum: Tekilmadde başı olarak var, bir gramer terimi olarak gösterilmiş ve tanımlanmış, şöyle deniyor: Kelimelerde bir varlığı veya çekimli fiillerde bir kişiyi belirten biçim, teklik, müfret, çoğul, çokluk karşıtı
Teklikde madde başı olarak var ama bu kelime üç manalı bir kelime; teklikin ikinci anlamının gramer terimi olduğu açıklanmış ve tasvir burada da yapılmış, o da şöyle: 2 gr Kelimelerde, tek kişiyi ya da varlığı belirten biçim, çoğul, çokluk karşıtı
Aynı kavram lakin değişik sözcüklerle tasvir!
Hem tekilönad, teklikisim (isim) olarak gösteriliyor)

d) Bu baskıda doğu kökenli olsun, batı kökenli olsun tüm tanıdık olmayan söz varlıklarının benzersiz biçimleri, hangi dilden geldikleri gösterilmeye çalışılmıştırdeniyor ve örnekler veriliyor
Çalışılmıştırsözüne sığınmışlar
Böylece böylece fazla yabancı sözcüğün hangi dilden geldiğini göstermekten kurtulmuşlar
Örneğin akkirpanihangi dilden?Türkçe Sözlük, sayfa 61: akkirpani is Ak, fakat kirli Türkçe mi, tanıdık olmayan kökenli mi?

e) 5 Madde başı sözlerin açıklanmasında bir diğer incelik de başvuru sıklığı, eskilik ve insanlar dilinde yaşama özelliğidir Yaygın kullanımdaki sözler için herhangi bir kısaltma verilmemiştir, eskilik için esk , insanlar arasında yaşamış sözler için hlk kısaltmalarına yer verilmiştirdeniyor
Sözlüğü taradığınızda görüyorsunuz fakat bu da gerçeği yansıtmıyor O Kadar fazla eski sözcükte, ırk ağzında yaşamış öyle fazla sözcükte bu uygulanmamış

f) özel adlarla sabit deyim ve atasözlerineyer verildiği; oysa bunların sözlükte yer alabilmesi için özel adın madde başı yapılması gerektiği, yani yapıldığı kayıtlı
Özel adla başlayan deyim ve atasözlerinin sözlüğe alınması icat değildir, bunları her sözlükte bulabilirsiniz Kendi sözlüklerinin daha önceki baskılarında da bunlar yer almıştır Burada buluş diye öne sürülen, özel adın da madde başı yapılmasıdır
Ama, bunun da tamamen becerilemediği görülüyor Örneğin Hanya'yı Konya'yı bilmek deyimi anlamak, Dingo'nun ahırı deyimi ahır, Ahfeş'in keçisi gibi başını sallamak deyimi keçi maddesinin içinde verilmiş
Daha o kadar fazla misal gösterilebilir Halep oradaysa arşın burada deyimi arşın maddesinde, fakat Halepözel adı Halebîbiçimine sokularak yer almış: Halebî ordaysa arşın burada (Bu deyim arşın maddesinde ele alınacaktır)

g) Bundan Böyle özel ada bağlılığı düşünülmez olmuş ve alicengiz oyunu biçimine girmiş olan deyimi de iki satır arayla iki türlü yazmışlar: Ali Cengiz oyunu ve Ali Cengiz Oyunu

ğ) 9 Bundan önceki baskılarda bulunan madde içindeki birleşmiş kelimelerin madde başına gönderilmesi düzeni bu baskıda uygulanmamıştırdeniyor Bunların alfabetik sırada aranması gerektiği belirtiliyor
Bu Nedenle boşboğaz her yerdeların ve sözlüğün oylumunun artmasının önlendiğini düşünüyorsunuz

Fakat anında bunun peşinde, 10 Bu baskıda uygulamaya çalıştığımız bir icat de, 'madde başı gönderme' düzenidir Söz gelişi bey kelimesinin oluşturduğu birleşmiş sözler madde başında alfabe sırasıyla yer almaktadır bununla beraber okuyucuyu bilgilendirmede ve aramada rahat olsun diye bu birleşik sözler bey maddesinin sonunda bir ok ( ) işaretinin arkasında alfabetik sırada ve siyah, eğik yazıyla gösterilmiştir: bey armudu, beybaba, beyefendi, bey erki, beyzade , diye bir açıklamaları var
Yani buluşdiye öne sürdükleri ve uyguladıkları, alfabetik sırada zaten var olan sözcüklere ve laf öbeklerine sözlükte bir kere daha yer vermek, bu nedenle sözlüğün oylumunu boşuna artırmak olmuş
Sözlükçülükte böyle bir usul yok; şu var ancak olmaması, uygulanmamasını gerektirmez; gerektirmez fakat, bunun gereksizliği ve gülünçlüğü de açıktır Laf konusu sözlüğü inceyenler bunu görecektir Örneklendirmek için, sözlükten seri halinde gelen birkaç madde başını olduğu gibi aktarıyoruz (ve bu uygulamanın yararsızlığını, ilkelliğini, gülünçlüğünü görmeyi ve bunu değerlendirmeyi de okura, kullanıcıya bırakıyoruz):
abstre s Fr abstrait Soyut, fiziksel karşıtı, mücerret
abstre rakam
abstre rakam is bk görünmeyen sayı
absürt s Fr absurde Saçma
absürt tiyatro
absürt tiyatros bk saçma tiyatro

h) Sözlükçüler, c Dilimize yeni girmeye başlayan, diğer taraftan özgün yazımlarıyla dikkati çeken sözler, Türkçe okunuşlarıyla madde başı yapılmıştırdiyor Bunu el çırpmak istiyorsunuz ama peşinde şu yorumlama geliyor: Bu cins sözlerin benzersiz yazılışları da madde başında siyah, eğik yazıyla gösterilmiş; fakat burada tanımlama verilmeyerek Türkçe okunuşlu madde başına gönderme yapılmıştır
Birçok sözcüğü tanıdık olmayan yazımla sözlüğe almışlar ancak, bu tutum yazım yönünden de dilimizin yabancı öğelerle dolmasına yol açacaktır
Böyle bir uygulamanın geçerli hiçbir gerekçesi yoktur Bu, içten bir başvuru değildir

3 Yazım Ve Söyleyişle İlgili AçıklamalarÜstüne
a) Bu başlıkta da görüldüğü üzere, hazırlayıcıların yazımyerine yazımsözcüğünü yeğlemeleri, kullanmaları övgüye değer Yeni TDK'nin Yazım Kılavuzu'nun adının da ilerdeYazım Kılavuzu olması umulabilir

b) Sözlüklerinde ve kılavuzlarında yazımını gardırop olarak gösterdikleri sözcüğü burada iki kere gardrop şeklinde yazmışlar (İki kere böyle yazıldığı için dizgi yanlışı olduğu düşünülemez)

c) Sözlükte, kimi madde başı durumundaki tek seslemli (heceli) eylemlerin geniş zaman ekiyle durumları gösterilmiş:
olmak, ır
iyi anlamak, ir
göçmek, er
yakmak, ar

Ötümsüz ünsüzle sona eren kimi eylem kök ve gövdelerinde bu ünsüzler iki ünlü arasında ötümlüleşiyorsa bu durum da açıklanmış:
etmek, der
gitmek, der
gütmek, der

Bunların da bu talimat bölümünde örneklerle açıklanması gerekirdi, bu yapılmamış Yani kullanıcı bunları bilir varsayılmış

(Yeri gelmişken şunu belirtmemiz gerek: Sözlükte, her iki durumdaki eylemlerin birçoğunda bunun uygulanmadığı görülüyor Bu, yöntemsel olarak eksikliktir

öte taraftan, ahit sözcüğünün etmek asistan eylemiyle bileşerek oluşturduğu biçim olan ahdetmek'te ve bunun gibi belirlenmiş kimi sözcüklerde de bu uygulanmış fakat yanlıştır *