Tehlike nereden gelir: Hastalık mı, aşı mı?

Evlatlar ve sıhhat, deyince kendi evladımızla sonlu olmayan bir sağlıktan bahsediyoruz. Bildiğimizi okumadan evvel uygunca düşünmek düzgün olur. Korkutucu ve tehlikeli durumlar, bizi duruma nazaran iki yoldan birisine ya da umumiyetle evvel birisine, sonra da bir sonrakine sürükleyebilir.

1. “Hiçbir şey yapmayalım, yoktur o denli şey”: Özellikle zelzele, global iklim değişikliği üzere bir şeyler yapmanın pek mümkün olmadığını düşündüğümüz, “bizi aşan” durumlarda, durumu denetim edemeyeceğimiz koşullarda, zati o denli bir şey olmadığını söyleyip, tehlikeyi yok sayarak tam siper yatabiliriz. Bunun en kabul edilir örneği, hem mevtten korkup hem de bir gün ölüp gideceğimizi bildiğimiz halde, bu “en büyük gerçeği” unutabilmeyi, hiç ölmeyecekmiş üzere yaşamayı başarabilmemiz, tıpkı mekanizma sayesindedir. “Unutma, art plana atma, yok sayma” üzere zihinsel mekanizmalar, hayata asılmamızı, asker geç bir gün öleceğimiz üzere denetim edemeyeceğimiz durumlara takılıp kalmaktan bizi kurtarır.

Bu mekanizmamız bozulup da gerçekleri hissetmeksizin yadsıyamaz olduğumuzda, hayatımız üzerindeki denetimi kaybettiğimiz hissine koşut olarak, elimizde varsa onu denetlemeye, düzeltmeye ya da denetim etmeye çalışırız. Bir cins gerçeklerin haddinden fazla farkındalık diyebileceğimiz bu durum “akıl kamaşması” doğurabilir.

2.“Hiçbir şey yapmayalım, yapılabilecek her şey çok tehlikeli” ruh haline bu noktada geçiş yapılabilir. Hayatın sonluluğunun farkındalığının akıl kamaştıracak halde hem asıl tehlikeleri yok sayarak bu türlü egemenlik kazanır. Yediklerimizdeki kalorileri sayarken, yiyeceklerin etiketlerini didiklerken, hekimin önerdiği ilacı alıp almamayı (bir iki değil, binlerce kere) düşünürken, tehlikeyi abartmakla kalmayız. En azından bir tercihimiz olduğu için, (örneğin aşıya) “evet” ya da “hayır” demekle hayatımızda bir şeyi değiştireceğimize inandığımızdan dolayı, durumu ziyadesiyle düzgün biçimde denetim ettiğimiz hissine kapılırız.

Bu noktada, yüzünüze aynada dikkatlice bakın. Her milimetrekaresini bir büyüteç yardımıyla incelemeye başlayın. Siyah noktalar, kıl diplerindeki iltihaplanmış ortamlar, ergenlikten kalma patlamış sivilce artığı doku bozulmaları gözünüze çarpabilir. Didiklemeye başladığımızda, prospektüs ya da ihtarlarla ilgili haberleri bilgilenmek ve tedbir almak için değil de, dehşete kapılmak üzere okuduğumuzda, durumun denetimini endişeye kaptırırız. Endişe duygusu, (b) mekanizması kanalıyla, denetim edilebilir ya da bir şey yapılabilir algıladığımız, tercih yapabilir, sorumluluk alabilir gözüktüğümüz durumlarda işi ele alır. Yok, zati yapacağımız bir şey yok diye düşünüyorsak, durumun gerçek tehlikesini unutturacak (a) mekanizması devreye girer.
İki mekanizma da, eninde ahir “hiçbir şey yapmayalım” (“ama gerekeni yapmadığımız için de hiçbir sonuç doğmasın”) yaklaşımını tetikler. Önüne aslan çıkan kuzunun dehşetten adeta donakaldığı, ne kaçabildiği ne savaşabildiği an çıkagelir.

ABD’deki hekimler arası bir yazışma kümesinde aşılardan evvel yakınıp kötüleyen, sonra da telaşa düşüp (“herkes aşılanıyor, biz de …”) aşılanmaya karar verip bu sefer de ‘aşı niçin az üretildi?’ diye şikayet edenlere ithaf edilmiş espride iki hatun lokantada konuşuyorlar: “Yemekler çok iğrenç, lezzetsiz”, “Evet, mutlaka. Üstelik porsiyonlar küçücük, bir şey yiyemiyoruz”. Bildiğinizi okumadan evvel güzel düşünün.

Acı biçimde gerçeği fark etmek
Kendi evlatlarını aşılatmayanlar, sair evlatların aşılanmışlığı nedeniyle

Medyada bilirkişi görüşü sorunu
İşine gelmeyen durumlarda, bir sebeple istemedikleri durumlara destekleyici görüşleri internet bucaklarında arayıp bulanlar, kendi görüşlerini destekleyecek malumatı kulaktan dolma sorumsuz bir kompetan da bulacaklardır. “Aşı firmalarına milyarlar kazandıran bir entrika” ya da “filanca hükümetin halkımızı kobaylaştırması” üzere senaryoların doğruluğunu bilmek mümkün değil; bahisle bir ilgisini de kurmak çetin. Senaryoları ortaya atanların “Yanlış olduğunu kanıtla o zaman” dediğini duyar üzereyim; ben de “asıl sen yanlış olmadığını kanıtla” diyerek hengameye girebilirim. Fakat beyhude olur, şimdiye kadarki deneyimlere bakarsam…

Otoritelere (bilimsel olanlar dahil) güvensizlik, topluluğun içinde olduğu durumlara verdiği yansıların akıl ve mantık sonlarını aşmasını kolaylaştırıyor. Güvenecek kimsesi kalmamış evlatların zıtlaşmacılığı, neye karşı çıktığını bilmeksizin diklenmesini sahici bir “muhalefet” olarak görmek mümkün değil. Tam bilakis, kısa bir müddet sonra tam teslimiyet ve kendine itimat kaybı ile sonuçlanacak. Türkiye siyasetine bakınca son on yılda örnekleri çokça olan eski keskin muhaliflere benzetmemek mümkün değil.

Yankı Yazgan kimdir?
Bilirkişilik yerleri çocuk/genç ve yetişkin psikiyatrisi olan Dr Yankı Yazgan (1959), Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde Profesör, Yale Child Study Center’da tedrisat vazifelisi olarak eğitim ve araştırma çalışmalarını sürdürmüştür. Klinik pratiklerde ve ilmî araştırmalarında odak sahalarını nörogelişimsel bozuklukların tanılanması ve multimodal tedavilerinin tatbikleri oluşturmaktadır. Beyin bilimleri ve psikiyatri yerindeki malumatların herkes tarafından anlaşılmasını ve kullanılmasını amaçlayan ‘tanınan bilim’ temelli yazı ve kitap yanı sıra çok sayıda ulusal ve uluslararası  hakemli ilmî mecmua makalesi ve kitap kısmı yazmıştır.