Turk Dilinin Tarihi Gelişimi ve Turkiye Turkcesi

TURK DİLİNİN TARİHİ GELİŞİMİ

Turk dilinin ortaya cıkış tarihi kesin olarak bilinememektedir Turkcenin bilinen yazılı metinlerinden onceki donemleri karanlık donemolarak kabul edilmektedir

Turkcenin yazılı urunlerle takip edilebilen VII yuzyıldan XIII yuzyıla kadar olan donemine Eski Turkce' denir Turkce yaklaşık altı asır boyunca; ses, bicim ve soz varlığı bakımından son derece durudur, donem Turkcesinin ozellikleri Gokturk, Uygur ve Karahanlı metinlerinde gorulmektedir (Gokturk Metinle Bilge Kağan Yazıtı, Kultigin Yazıtı Tonyukuk Yazıtı; Uygur Metinleri: Altun Yaruk Sekiz Yukmek Irk Bitig; Karahanlı Metinleri: Kutadgu Bilig, Divanu LUgatitTurk, Atebetu'l Hakayık, Divanı Hikmet)

Turkler, XI yuzyılın başlarından itibaren Anadolu'ya goc etmeye başlamışlardır Bu gocler sonucunda Turkler XIII yuzyılda batıda Anadolu'ya, kuzeyde Karadeniz'in kuzeyi ve batısına kadar yayılmışlardır Yerleştikleri bolge halkının ağzı ile eserler yazmalar, sonucu Turkce ceşitlenmiştir Turkce, yayıldığı bolgelere goreKuzeyDoğu Turkcesi ve Batı Turkcesi olmak uzere iki kola ayrılmıştır KuzeyDoğu Turkcesi, Eski Turkcenin bir devamı olarak XIII ve XIV yuzyıllarda Orta Asya ile Hazar Denizi'nin kuzeyindeki Turkler arasında kullanılmıştır

KuzeyDoğu Turkcesi XV yuzyılda Kuzey Turkcesi ve Doğu Turkcesi olmak uzere iki kol halinde gelişmesini surdurmuştur Farklı kollarda gelişen Turkcenin ozelliklerini o donemlerde yazılan Kıpcak Turkcesi Metinleri (Husrev u Şirin, Gulistan Tercumesi, Kodeks Kumenikus) ve Cağatay Turkcesi metinlerinden (Muhakemetu'lLugateyn, Şecerei Turki, Şecerei Terakime) takip etmek mumkundur

Batı Turkcesi, XII yuzyılın sonları ile XIII yuzyılın başlarından gunumuze kadar devam eden Eski Turkceden SOnra Turkcenin iki buyuk kolundan biridir Batı Turkcesi, tarihi gelişimi icinde uc ana doneme ayrılır Turkcenin XIII ve XV yuzyıllar arasındaki donemi Eski Anadolu Turkcesiadını alır Bu donemin ozellikleri Yunus Emre Divanı, Mantıku'tTayr, Garipname vb eserlerde gorulmektedir

Batı Turkcesinin XV yuzyılın sonları ve XX yuzyılın başları arasındaki donemine Osmanlı Turkcesidenir Bu donemde, Turkceye cok sayıda Arapca, Farsca kelime girmiştir XVII yuzyıldan itibaren Osmanlı Turkcesinde mahallileşmehareketi başlar Bu hareket Tanzimata kadar devam eder Turkce, yabancı kelimelerle yuklu ağır bir dil olarak varlığını Turkiye Turkcesine kadar surdurur Şikayetname, Sihamı Kaza Husn u Aşk gibi eserler bu donem Turkcesinin ozelliklerini taşır

BatI, Turkcesinin III donemini Turkiye Turkcesioluşturur Omer Seyfettin ve arkadaşlarının konuşma dilinden (İstanbul ağz) yeni bir yazı dili oluşturmak amacıyla Genc Kalemler dergisinde başlattıkları Yeni Lisan Hareketi bu donemin başlangıcı kabul edilir Bu hareketim temsilcileri Milli bir edebiyat meydana getirmek icin once milli bir dile ihtiyac vardırgoruşunden hareketle şu ilkeleri benimsemişlerdir:

a Arapca ve Farscadan Turkceye giren dil bilgisi kuralları ve bu kurallarla yapılan butun tamlamalar kaldırılmalıdır
b Dilimize Arapca ve Farscadan girmiş kelimelerle yapılacak isim ve sıfat tamlamaları, Turkcenin kurallarına gore duzenlenmelidir
c Yazı dili ile konuşma dili arasındaki buyuk farklılıkları kaldırmak icin yazı dili konuşma diline yaklaştırılmalı, İstanbul konuşması yazı dili olmalıdır
c Bu ilkelerden yola cıkarak taklit değil, yeni ve milli bir edebiyat meydana getirilmelidir

Turkiye Turkcesinin gelişimi icinde bu hareketten sonra en kapsamlı calışma Dil Devrimi'dir 1928'de Harf Devrimi'nin yapılması ve 1932'de Turk Dil Kurumu'nun kurulmasıyla Turkce, cok yonlu ve sistemli bir şekilde ele alınarak sadeleştirilmiş ve olgunlaştırılmıştır

KuzeyDoğu Turkcesi ve Batı Turkcesinin cağdaş kollan gunumuzde yazı dili olarak kullanılmaktadır KuzeyDoğu Turkcesinin cağdaş kollan; Ozbek, Kazak, Kırgız, Uygur, Tatar, Başkurt Turkceleri; Batı Turkcesinin cağdaş kolları ise Azerbaycan, Turkmen, Gagauz ve Turkiye Turkceleridir

Turkce gunumuzde; Turkiye, Azerbaycan, Turkmenistan, Kazakistan, Kırgızistan, Ozbekistan, Kuzey Kıbrıs Turk Cumhuriyeti; Doğu Turkistan, Tataristan, Başkurdistan, Cuvaşistan, Altay, Tuva, Hakas, Yakut (Saha), Dağıstan, KabartayBalkar, KaracayCerkes, Kırım Ozerk Cumhuriyetleri gibi nufusunun coğu Turk olan devletlerin yanında; Bulgaristan, Romanya, Makedonya, Moldova, Almanya, Afganistan, Hollanda gibi ulkelerde ve Batı Trakya, Kuzey Irak, Kuzey İran ve Moğolistan'ın batısında da konuşulmaktadır

Turk dilinin oluşumunu yedi aşamada tamamladığı goruşu yaygındır:

Altay Cağı: Turkce, Altay cağında, henuz ayrı bir dil niteliğini kazanmamıştır Moğolca ve oteki akraba dillerle birlikte, bir AnaAltayca icinde bulunmaktadır

En Eski Turkce Cağı: En eski Turkce cağında, Turkcenin AnaAltaycadan ayrıldığı duşunulmektedir Boylece, Turk, Moğol, MancuTunguz hatta Kore ve Japon dilleri ortaya cıkmıştır

İlk Turkce Cağı: İlk Turkce cağındaysa Turkce artık gelişmiş, diğer akraba dillerden ayrılmış bir dildir Hunların konuştuğu Turkce bu cağda kendini gostermiştir

Eski Turkce Devresi: Bu devre başlangıctan 10 yuzyıla kadar olan zamanı kapsamaktadır Bu devrenin bilinen ilk metinleri 8 asırda dikilmiş olan Orhun Anıtları'dır Orhun Anıtları'nda Gokturk alfabesi kullanılmıştır Anıtlarda mukemmel ve işlenmiş bir dille karşılaşıyoruz Bu ise, Turk yazı dilinin daha eski devirlerde meydana gelmiş olduğunu gostermektedir Elimizde belgeler bulunmadığı icin bu hususta fazla bir şey soyleyemiyoruz

Eski Turkceden daha gerisi karanlık devirdir Burada dilimiz Cuvaşca ve Yakutca ile buluşur Cok daha geride de Turkce, mensup olduğu oteki Altay dilleri ile, yani Moğolca ve Mancuca ile birleşir

En eski yazılı kaynaklarımız olan Orhun Anıtları'nda Bilge Kağan'ın, kardeşi Kul Tigin'le beraber Cinlilere karşı yaptıkları savaşlar ve Turk milletinin butunluğunu sağlamak icin verdikleri mucadeleler anlatılır Anıtlarda kuvvetli bir hitabet uslubu dikkati cekmektedir Orhun Anıtlarının yazarları Vezir Tonyukuk ile Yolluğ Tigin'dir Eldeki belgelere gore bunlar Turklerin en eski yazarlarıdır

Eski Turkce doneminin Gokturk Anıtları'ndan sonraki yazılı urunleri Uygur Turkcesi eserleridir Uygur Turkleri Soğd yazısını ve Mani ile Buda dinlerini kabul etmişlerdir Bu donemde verilen eserlerin tamamı Mani ve Buda dinleriyle ilgilidir Buyuk bir kısmı Turfan kazılarında ele gecen bu eserlerin başta gelenleri Altun Yaruk ve Sekiz Yukmek'tir Bu eserlerde Buda'nın hayatı, Buda dininin esasları anlatılmış, bazı dualara yer verilmiştir

Demek ki, Eski Turkce Devresi kendi arasında Gokturk Turkcesi ve Uygur Turkcesi olmak uzere ikiye ayrılmaktadır

Orta Turkce Devresi: Bu devre 10 yuzyıldan 13 yuzyıla kadar olan zamanı icine almaktadır Butun Turkler bu donemde Karahanlı Turkcesini kullanmışlardır Tabii ki bunu yazı dili icin soyluyoruz Bu devrede gerek Turk dilinde gerekse Turk kulturunde onemli değişmeler olmuştur İslamiyet resmen kabul edilmiş ve alfabe olarak Arap harfleri alınmıştır

Orta Turkcenin ilk yıllarına ait olan Kutadgu bilig, Divanu Lugatit Turk ve Atabetul Hakayık adlı eserler Ilk İslami Turk eserleri olarak bilinmektedir

Kutabgu Bilig, Yusuf Has Hacip tarafından 1069 yılında tamamlanmış ve Karahanlı hukumdarı Tabgac Buğra Han'a sunulmuştur Eserin adı Kutlu Olma Bilgisişeklinde gunumuz Turkcesine aktarılabilir Kutabgu Bilig, devleti idare edenlerin nasıl davranmaları gerektiğini, halkın ideal bir devlet tarafından nasıl mutlu edilebileceğini, insanların toplum icerisindeki gorev ve sorumluluklarının neler olduğunu anlatan dini, ahlaki ve sosyal goruşlerin ağır bastığı manzum bir eserdir ve 6645 beyitten oluşmaktadır Dil ve kultur tarihi bakımından cok onemli bir kitaptır

11 yuzyılda yazılmış olan eserlerden birisi de Kaşgarlı Mahmud'un Divanu Lugatit Turk adlı eseridir Kaşgarlı Mahmut bu eserini Araplara Turkce oğretmek amacıyla kaleme almıştır Aslında bir lugat olan Divanu Lugatit Turk'te ornek olarak verilen halk şiirleri, atasozleri, deyimler dil ve kultur tarihimiz bakımından son derece onemlidir Kaşgarlı Mahmut aynı zamanda ilk Turk dili bilginidir Eserini Turk dili ile Arap dilinin at başı yurudukleri bilinsindiye yazdığını soylemektedir Turk dilini oğreniniz, cunku onların uzun surecek bir saltanatı olacaktırhadisini zikreder Kaşgarlı, ilk Turkcu yazarlarımızdandır

12 yuzyılın başında meydana getirildiği sanılan Atabetul Hakayık, Edip Ahmet tarafından yazılmıştır Oğretici mahiyette diniahlaki bir eserdir Edip Ahmet, dinin faziletlerinden, ilimden, cimrilikten, comertlikten vb bahsetmiştir Eser dortlukler halinde duzenlenmiştir

Yeni Turkce Devresi: Bu devre 13 yuzyıldan 20 yuzyıla kadar olan zamanı ihtiva etmektedir 13 yuzyılın sonlarına doğru Doğu ve Batı Turkleri arasında yeni ve birbirinden farklı yazı dilleri meydana gelmeye başlamıştır Doğu Turkcesi, Eski Turkcenin ve Karahanlı Turkcesinin bir devamı olarak ortaya cıkmıştır Doğu Turkcesi, Orta Asya muşterek Turkcesi demektir Batı Turkcesi iki koldan gelişmiştir Bunlar Osmanlı ve Azeri Turkceleridir Bunlar arasındaki fark 15 yuzyılın sonlarında gorulmuştur

Doğu Turkcesinin bir de Kuzey kolu bulunmaktadır 15 yuzyıla kadar devam etmiş olan bu dile Kıpcak Turkcesi diyoruz Kıpcak Turkcesi eserlerine Kuzey Afrika'da ve Mısır'da rastlanmaktadır Daha sonra Kıpcak Turkcesi Oguz Turkcesi ile birleşmiştir

Eski Turkcenin devamı durumunda olan Doğu Turkcesi, 15 yuzyıldan itibaren Cağatay Turkcesi diye de adlandırılmıştır Bu yazı dili 15 yuzyılda Ali Şir Nevai tarafından kurulmuş ve geliştirilmiştir 16 yuzyılda Babur Şah, Cağatay Turkcesinin en onemli temsilcisi olmuşturCağatay Turkcesinin yerinde bugun Ozbek Turkcesi bulunmaktadır

Modern Turkce Devresi: Bu devre 20 yuzyılı kapsamaktadır 20 yuzyılda onemli yazı dilleri olarak Turkiye Turkcesi, Ozbek Turkcesi, Turkmen Turkcesi, Kazak Turkcesi vb goruyoruz

Batı Turkcesi kendi icerisinde uc devreye ayrılır:

1 Eski Anadolu Turkcesi: Batı Turkcesinin ilk devresidir 1315 yuzyılları icine alır Eski Turkcenin ozelliklerini taşır Selcuklular, Anadolu Beylikleri ve ilk Osmanlıların yazı dilidir Eski Anadolu Turkcesinde henuz Arapca ve Farsca kelime ve tamlamalar fazla değildir

2 Osmanlı Turkcesi: Batı Turkcesinin ikinci devresidir ve 16 yuzyıldan 20 yuzyıla kadar olan zamanı kapsar Bu donemde Eski Turkcenin izleri kaybolmuştur Azeri Turkcesi bu donemde ayrılır Arapca ve Farscanın tesiri fazladır Osmanlı Turkcesi tam beş asır imparatorluğun yazı dili olarak varlığını korumuştur Batı medeniyetinin getirdiği ihtiyacları Osmanlıcanın zengin vasıtalarıyla karşılamaya calışan ve bir hayli başarılı olan bir dil, fakat yine sınıf dili kalıbı icinde ve bu yuzyılın gerektirdiği millet dili olmak imkanından mahrumdur Osmanlıca bir yana, bu devirler boyunca konuşulan Turkce sınırlı olcude yabancı kelimelerle de genişleyerek gelişmiş ve geleceğin yazı dili olmaya hazırlanmıştır Dil tarihimizin dikkate değer ozelliklerinden biri de şudur ki gecmişin derinliklerinden gelen sozlu halk edebiyatı bizde devam etmiş, halk destan ve hikayeleri, halk şiiri erkenden az cok yazıya gecmiş ve bunun yanı başında halk icin bazı kitaplar da yazılmıştır

3 Turkiye Turkcesi: İkinci meşrutiyetten başlayıp gunumuze kadar devam eden devredir Milli edebiyat akımının mahsulu sayılan terkipsiz Turkcedir Arapca ve Farsca kelimeler gittikce azalmaktadır Buna karşılık İngilizce kelimeler dilimize suratle girmekte ve yerleşmektedir Yeni Turkce Turkiye'de milliyetcilik akımının mahsulu olup Osmanlı yazı dilini konuşma diline yaklaştırmak, daha doğrusu konuşma dilinden yeni bir yazı dili oluşturmak hamlesiyle meydana gelmiştir Bu yuzyılın başı butun Turkce konuşan ulusların ve akrabalarının da kendi lehcelerine donerek yeni yazı dilleri oluşturma cabalarına tanık olmuştur