turk halk muziği ceşitleri

turk halk muziği ceşitleri nelerdir


Turk Halk Muzigi ve ceşitleri

Her ne kadar bu şekilde genel bir ayrıştırma yapılabilirse de Turk halk muziği geleneği sozlu eserler uzerine kurulmuştur Dolayısıyla mevcut repertuarın neredeyse % 95 ’i sozlu eserlerden oluşur Calgısal eserler ise coğunlukla oyun havaları biciminde karşımıza cıkar Bu bakımdan bu ayrıştırmanın yanı sıra sozlu eserlerin form yapıları ve turlerini birlikte anmak gerekir Zira turler formları belirleyen temel oğelerdir Turk halk muziği geleneği icinde yer alan her turlu sozlu ezgi icin kullanılan Turku, formal bir ayrım yapılmaksızın kullanılan ozel bir terimdir Ancak Turku terimi yalnızca sozlu halk muziği ornekleri icin gecerli bir terimdir Bazı Oyun havaları ve calgısal ezgiler icin yoresel terimler kullanılır Halk şarkısı anlamında kullanılan bu terimin kaynağının Turk sozcuğu olduğu genel olarak kabul gormuştur Turk halkının yarattığı anonim nitelikli sozlu ve ezgili urunlere bu isim verilmektedir

Turkuler genel olarak bir olay uzerine yakılırlar Bu olaylar bir milleti ilgilendirecek kadar buyuk nitelikler taşıyacağı gibi, dar bir cevrelerde meydana gelen turden de olabilir Aşk, gurbet, olum, seferberlik, sel felaketi, savaşlar vs bu olayların başlıca orneklerindendir

Tum bunların ışığı altında Turk halk muziğinde yer alan iki buyuk formu şu şekilde ele almak mumkundur:

1) Uzun Havalar (Long air)
2) Kırık Havalar (Broken air) Bu yalnızca kelimenin anlamı olarak yazılmıştır Aslında boyle bir anlamı icermez

Uzun Havalar, serbest tartımlı (parlando) ezgilerdir Duzenli bir ritim ozelliği gostermeyen ancak bazı geleneksel soyleyiş kalıplarına gore icra edilen bir formdur Uzun hava terimi halk arasında yaygın değildir Bu terim yerine bu formu belirleyen bazı tur adları halk arasında daha fazla yaygındır Hoyrat, Maya, Bozlak, Elezber, Mustezat,Tecnis, Barak Havaları, Gurbet Havaları bu turlerden bazılarıdır

Kırık Havalar, ritmik karakterleri ve olculeri belirgin olan ezgilerdir Duzenli bir ritim ozelliği gostermekle birlikte geleneksel soyleyiş kalıplarına bağlı olarak icra edilen bir formdur Kırık havaların bir coğu aynı zamanda oyun havasıdır Kırık hava terimi de uzun hava gibi yaygın kullanılmamaktadır Bu terim yerine formu belirleyen bazı tur adları kullanılır Karşılama, Halay, Bar, Horon, Bengi, Zeybek, Semah, Teke Zotlatması bu turlerin bazılarıdır


Uzun Hava Turleri:
HOYRATLAR: Hoyratlar, cinaslı manilerle soylenen uzun hava turudur Hoyratın yurt duzeyinde yayılışı şoyledir Sivas ’tan başlayarak butun Doğu Anadolu ’da, Guney Doğu Anadolu ’da ve bugun Irak sınırları icinde olan Kerkuk ’te hoyratlar soylenir Hoyratlar bazı isimlerle anılırlar Gelin Hoyratı, Nobetci Hoyratı, Muhalif Hoyratı, Kesik Hoyrat, Mucula Hoyratı

MAYALAR: Turk Halk Muziğinin en yaygın uzun hava turlerinden birisidir Hemen hemen her yorede bulunur Bir giriş sazından sonra (bu giriş sazı ritmik bir melodi de olabilir) uzun hava serbest tarzda okunur Aralarda yine aynı saz partisi calınır Doğu ve Guneydoğu Anadolu bolgelerinde daha fazla gorulur Mayalar tum doğal ve sosyal olayları konu edinir

BOZLAKLAR: Bozlak, feryad etmek cığlık atmak anlamındadır Bozlaklar insan feryadını, cığlığını andıran muzikal haykırışlardır Orta Anadolu ’da yaygın olmakla birlikte orta toroslarda Maraş, Antep, illerinde de soylenir Bozlaklar genel olarak minor karakterli ezgi yapısına sahiptir La eksenine gore 2nci derece (seconder tone) si bemol veya si bemol 3 komalık (quarter tone)sesler icerir En yaygın bozlak turleri şunlardır: Avşar bozlağı, Turkmen bozlağı, Kırşehir bozlağı, Şekerdağı bozlağı, Kırat bozlağı, Katırcıoğlu bozlağı, Aydost bozlağı

GURBET HAVALARI: Turkiyenin Guneybatı kesiminde yer alan ve adına teke yoresi denilen bolgede calınan ve soylenin uzun hava turune Gurbet Havası denir Daha cok gurbet ve hasret temalarını işlemektedir Gurbet havalarının en tanınmışları şunlardır: Avşar Beyleri, Gulluk Dağı, Ne Donersin Kahpe Felek, Cıktım Gurbet Ele Geri Gelinmez

DİVANLAR: Uzun havaların hem aruz vezni hem de hece vezniyle soylenen ozel turlerinden birisidir Aruz vezninin failatun failatun failatun failun kalıbıyla veya hece vezninin 1115 li kalıbıyla soylenir Coğu kez ritmik bir giriş sazından sonra uzun havanın vokal partisi gelir Sonra yine ritmik aranağme calınır Ezgi tekrar siz tekrar ses sıralamasıyla devam eder Saz partilerinin serbest tartımlı (parlando rubato) olduğu anlar da vardır Divanlar Anadolu ’nun pek cok yerinde icra edilirse de orta ve doğu Anadolu ’da daha cok bulunur

AĞITLAR: Toplum vicdanında derin izler bırakan doğal olaylarla bazı uzucu kişisel olayları konu edinen uzun hava turlerinden biridir Ağıtlar ezgi karakteri itibarı ile de yoresel bir niteliğe sahiptirler Orneğin bir sel felaketini veya bir zelzeleyi konu edinebildiği gibi genc yaşta olen bir gelini veya savaşta olen bir askeri konu edinir Daha cok bir olunun ardından soylenir Anadolu ’nun hemen her yoresinde olulerin başında ağıt yakıcılar (lament singers) adıyla bilinen kadınlar o olunun niteliklerini dile getiren ağıtlar soylerler Ağıtcı kadınlar (lamentest womens) bu işi profesyonel bir uğraş olarak yerine getirirler Ağıtlar uzun hava formunda olabildiği gibi kırık hava formunda da olabilir


Kırık Hava Turleri:
Daha once yaptığımız tanımda da belirttiğimiz gibi belli bir ritmik yapıyı surduren ezgiler olan Kırık Havalara tum yurt capında rastlamak mumkundur Kırık havalar yalnızca sozlu ezgileri değil sozsuz ezgi turlerini de kapsamı icine alır Yani enstrumantal ezgiler de, kırık havalar bunyesindedir

Bulundukları yoreye, calındığı ortama veya calınma amacına gore değişen isimler olan kırık havalar yalnızca sozlu ezgileri değil sozsuz (enstrumantal) ezgi turlerini de kapsamı icine alır Bu enstrumantal ezgilerin coğu zaman bir oyuna eşlik ettiği gorulur Oyun havası teriminin şuphesiz buradan kaynaklandığı bilinmektedir Ancak sozlu oyun havaları da THM repertuarı icinde onemli bir yer tutar Her yorenin kendisine has calış ve soyleyiş karakteri vardır Her yorenin edebi ve muzikal ozellikleri ile tavır ve uslubunda farklı ozellikler goze carpar Bu da o cevrede yaşayanların sosyal yaşamları yorenin coğrafi ozellikleri, ekonomik durum vs konularla ilgilidir

DEYİŞLER: Anadolu sahasının hemen her bolgesinde kullanılan deyiş genel olarak sozlu ezgileri tanımlamada kullanılan bir terimdir Daha ozel kullanım alanı ise AleviBektaşi toplulukları arasında soylenen ve şiir itibariyle mutlaka bir aşığa ait olan ezgi kalıpları icin kullanılır Mistik konuları ele alan deyişler olduğu gibi, ceşitli toplumsal konuları iceren deyişler de vardır

NEFESLER: Daha cok Bektaşi topluluklarının mistik ve sosyal icerikli konuları iceren muzikli ilahilerine bu ad verilmektedir

İLAHİ: Anadolu ’nun her bolgesinde İslam tasavvufunun oğretilerini yaşayan tarikatların rituellerinde soylenen sozlu ezgilerdir Ezgi karakteri bakımından herhangi bir sınırlandırma olmaksızın icra edilir Ancak ezgiler daha cok mistik temaları icermektedirler Bununla birlikte Kına, duğun gibi rituellerde okunan mistik temaları icermeyen ilahiler de vardır

HALAYLAR: Coğunlukla ezgi ve bicim yonunden bir bolumlu olan halaylar bazen birkac bolumden de meydana gelebilir Birden fazla bolum olduğunda batıdaki suit formunda olduğu gibi bolumler birbirine bağlanarak coğu zaman gittikce hızlanmak suretiyle icra edilir Sozlu ve sozsuz turlerine rastlanan halaylar acık hava ve meydanlarda davulzurna eşliğinde calınır ve oynanır Başlıca halay bolgeleri Kırşehir, Sivas, tum Guneydoğu Anadolu, Yozgat ve civarıdır Halaylar ve bolumler kendine ozgu yoresel isimler alır Ağırlama, yanlama, sıkıştırma,ikileme, yeldirme vs

BARLAR: Barlar Doğu Anadolu'da, Kuzeyde Artvin'de başlayıp, Kars, Erzurum, Erzincan'ın bir kesimi, Ağrı ve Van yorelerinde calınan soylenen ve oynanan ezgilerdir Halaylarda olduğu gibi bplumler eğer varsa birbirine bağlı olarak calınır, soylenir ve oynanır Sozlu barlar olduğu gibi sozsuz barlar da vardır Bundan başka kadın ve erkek barları birbirinden ayrı karakter taşır

Kadın Barı: Cift Beyaz Guvercin, Aşaktan Gelirem
Erkek Barı: Baş Bar, İkinci Bar

SEMAHLAR: Alevi ve Bektaşi topluluklarının dini inancları doğrultusunda caldıkları, soyledikleri oyunlu ezgilerdir Yorelere gore değişen isimler alır Semah, zemah, zamah, zamak vb Semahların yurt sathında yayılışları konusu bugune kadar tam anlamıyla ele alınmamıştır Ancak Alevi ve Bektaşi'nin bulunduğu her yerde elbette semah da olacaktır

Semahlar kadın ve erkek bir arada donulduğu gibi yalnız kadınlar ya da erkekler arasında da donulebilir Kişi sayısı en az iki olmak kaydıyla daha fazla da olabilir Semahlara değişik ebatlarda bağlamalar eşlik eder Bundan başka Ege ve Akdeniz bolgesinde kabak kemane'nin, Doğu ve Orta Anadolu'da da kemanın semahlara eşlik ettiği gorulmektedir Kemanın calınma bicimi omuzda değil dizdedir Bu gune değin ele gecen semahlar icerisinde cok ceşitli usulleri rastlandıysa da bunlardan 9 zamanlı usullerin daha yoğun olarak bulunduğu gorulur Semahlar Cemadı verilen toplantıların son kısımlarında calınır ve donulur (playing) Bu arada en az bir bolumlu olabildiği gibi birden fazla bolumlu de olabilir Her bolum bağımsız deyiş ve nefeslerden oluştuğu icin bunların ayrıca soylenmesi de soz konusudur Semahları şu şekilde bir tasnife tabi tuttuğumuzda;

il, ilce, kasaba isimleriyle anılan semahlar: Erzincan Semahı, Keskin semahı, Şiran semahı
Kuş ve hayvan isimleriyle anılan semahlar : Turnalar Semahı, Kırat Semahı
Kişi ve topluluk isimleriyle anılan semahlar: Hızır Paşa Semahı, Koyun Baba Semahı, Kırklar semahı, Hubyar Semahı

ZEYBEKLER: Ege bolgesinin tamamı ile Akdeniz bolgesinin bir kesiminde calınan ve soylenen oyunlu ezgi turudur Kadınlar ve erkekler ayrı ayrı oynarlar Erkek zeybekleri'nde kahramanca bir eda vardır Zeybeklerin icrasında DavulZurna başta olmak uzere Bağlama ailesi, kabak kemane, darbuka, kaşık gibi enstrumanlar kullanılır Zeybekler ağır, orta ve hızlı olmak uzere yapısal ceşitlilik gosterir Yurdumuzun Ankara, Cankırı, Kastamonu gibi illerinde de zeybeklere rastlanır

TEKE ZORTLATMALARI: Teke bolgesinde calınan ve soylenen oyunlu ezgilerdir Hareketli ve hızlı bir oyun karakterleri vardır Teke zortlatmaları 9 zamanlı orneklerdendir

HORONLAR: (Horan, Horom)
Ozellikle Doğu Karadeniz Bolgesi'nde yoğunlaşan oyunlu
ezgilerdir Yapı itibariyle hızlı karakterli oyunlardır Horonlara eşlik eden saz coğunlukla kemencedir Zaman zaman davul, zurna, kaval ve tulum'la da horonlar calınır, soylenir ve oynanır 7 ve 9 zamanlı usullerin yanında karma usullerin de horonların bunyesinde yer aldığı gorulur

HORO (HORA): Trakya bolgesi'nde calınan ve soylenen oyunlu ezgilerdir Karşılamalardan farklı olarak 2 ve 4 zamanlı usuller bu turde daha fazladır

KARŞILAMALAR: Daha cok Trakya ve Marmara ile Karadenizin Giresun, Ordu illeri civarında rastlanan karşılıklı oynanan oyunlardır Coğu zaman 9 zamanlı bir usul yapısı ile karşımıza cıkar Anadolu'nun bazı yorelerinde karşıberi, “vargel gibi isimler alır