Türkiye'nin en güncel forumlardan olan forumdas.com.tr'de forumda aktif ve katkısı olabilecek kişilerden gönüllü katkıda sağlayabilecek kişiler aranmaktadır.
Popüler kültüre entegre olamadığı ve birden fazla vakit hakkında yazılanlar sırf akademik seviyede kaldığı için unutmaya yüz tutmuş olsak da bizim pek çok kültüre ilham bile vermiş olan binlerce yıllık kadim bir mitolojimiz var. Göktengri dininin bir modülü olan ve bugün mitoloji olarak isimlendirdiğimiz bu öykülerde anlatılan Umay Ana isimli bir karakter ise ana allahtan sonra gelen en kıymetli figürlerden bir adedidir.
Umay Ana için bir mitolojik karakter, doğaüstü bir varlık ve hatta bir tanrıça diyebiliriz. Zira farklı kıssalarda onun isteyen bayanlara çocuk verdiğinden, bu çocukları ve yeni doğum yapmış lohusa bayanları koruduğundan bahsedilir. Hatta kendisi sırf çocuk ve bayanların değil, hayvanların ve tabiatın da koruyucusudur. Gelin Umay Ana kimdir biraz daha yakından bakalım ve anlatıldığı halk öykülerinden kimilerini görelim.
- Çizim: Bartu Bölükbaşı
Umay Ana’dan bahsetmeden evvel biraz umay sözünün etimolojik kökenine inmek daha gerçek olacak. Umay sözü öz Türkçe ummak, dilemek, korkutmak kökü olan um / om kök sözcüklerinden türemiştir. Tıpkı vakitte etene yani plasenta manası da vardır. Tekrar bu kökten türeyen umaç, amaç manasına gelir. Omay ise seçkin manasındadır. Moğolca umay, rahim manasına gelmektedir. Yani tüm bu manalara baktığımız vakit umay ile doğurganlık her vakit bağlı manaya sahip olmuştur.
Peki, Türk mitolojisindeki Umay Ana kimdir?
Göktengri dininde ve Türk mitolojisinde Umay Ana; doğaüstü bir varlık, kollayıcı, tanrıça, iye ve ruhtur. Doğurganlık tanrıçası olarak da tanımlanan Umay Ana; kadınların, çocukların, hayvanların, yavru hayvanların ve bunların bağlantılı olduğu tabiatın koruyucusu ve destekçisidir. Farklı kültürlerde ve mitolojilerde karşılaştığımız toprak ana, ana tanrıça figürünün Türk mitolojisindeki karşılığıdır.
En eski Türk yazıtlarında bile Umay Ana ile karşılaşmak mümkün:
Binlerce yıllık kadim Türk tarihinin şu an için bilinen en eski yazıtı olan Göktürk Yazıtlarından bir tanesi Tonyukuk Yazıtı’nda Umay Ana isminden bahsedildiği görülmektedir. 8. yüzyılda Göktürk alfabesiyle yazılmış olan yazıtın toplamdaki 38. satırında Umay Ana’dan şu sözlerle bahsedilmektedir;
“Gelenler sıkıntı dediler ancak hissetmediler. Galiba İlah Umay, Kutsal Yer ve Su yardımcı oluverdiler. Niçin kaçıyoruz?”
- Çizim: Mustafa Uslu
Umay Ana kimi yaratılış kıssalarında Ak Ene olarak da anılır. Zira o sadece doğmamış çocukların, yeni doğum yapmış lohusa bayanların ve ergenliğe kadar çocukların koruyucusu değil, tıpkı vakitte çocuk verebilen bir güçtür. Yakut Türklerinde çocuğu olmayan çiftlerin şamanlar aracılığıyla Umay Ana’dan çocuk istediği bilinmektedir.
Yakut Türkleri ortasında Umay Ana, Ayısıt olarak anılan bir tanrıçadır. Çocuğu olmayan bir bayan, tanrıçayla irtibata geçmesi için bir Ak Şaman ile görüşür. Ak Şaman, Ayısıt’a dua eder ve onun için bir kurban keser. Umay Ana’ya özel olarak dua edenlerin erkek çocuğu olacağı da inanışlar ortasındadır.
Umay Ana, plasenta ile cisimleştirilir:
Anlatılan bir kıssaya nazaran Umay Ana ile anne karnındaki çocuk bir ortadadır. Çocuk, doğduğunda onu kimin koruyacağını korkarak sorduğu vakit Umay Ana onu annesinin koruyacağını, ikisini ise kendisinin koruyacağını söyler. Yani Umay Ana şimdi doğmamış çocuklarla bile bağlantıya geçerek onların memnun olmasını sağlar.
Doğum sonrası bebeğin aylarca içinde kaldığı plasenta da doğumdan bir müddet sonra dışarı çıkar. İnanışa nazaran bu Umay Ana’dır. Bu modülün kutsal olduğuna inanıldığı için onun kimsenin ayak basmayacağı ıssız bir yere gömülmesi gerekir. Kimi rivayetlerde bu plasentaya oturan kısır bayanlara Umay Ana tarafından çocuk bahşedileceği söylenir.
Umay Ana göklerde yaşar lakin bazen yeryüzüne de iner:
Pek çok dini ve mitolojik figür üzere Umay Ana da göklerde yaşamaktadır. Anlatıldığı birtakım yapıtlara nazaran Umay Ana orta yaşlıdır, üç boynuzu vardır, beyaz bir elbise giyer, gümüş rengi saçları yere kadar uzanır ve etrafına ışık saçar. Kendisi hayat ağacının sahibidir. Bu nedenle hem ömrün dağıtıcısı hem de koruyucusudur. Birçok vakit yanında şık bir atla ya da bir kuğuyla gösterilir.
Umay Ana vakit zaman yeryüzüne iner fakat betimlendiği biçiminde görünmez. Umay Ana, yeryüzüne bir kuş olarak iner. Bu kuş, sayısız yapıta mevzu olmuş ve cennet kuşu olarak da isimlendirilen huma kuşudur. Bazen form değiştirmeden göklerde var olduğu haliyle de yeryüzüne inebilir lakin bu halini birçok vakit sırf şamanlar görmektedir.
Umay Ana varsa hayat var demektir:
Umay Ana çocukların dünyaya gelmesini sağlar yani onlara hayat verir. Doğdukları vakit yanlarında olarak hem onları hem de yeni doğum yapmış lohusa bayanları korur. Bu durum yavru hayvanlar ve anneleri için de geçerlidir. Umay Ana’nın çocuk üzerindeki hami gücü ergenlik devrine kadar devam eder fakat bazen çok daha erken de bitebilir.
Umay Ana her vakit olumlu bir formda anılmaz. Bazen Umacı olarak korkutucu bir formda de anılabilir. Zira Umay Ana bazen çocuğu korumaz. Korunmayan yeni doğan çocuk hastalıklarla boğuşur ve hatta bazen hayatını kaybeder. İnanışa nazaran şayet bir bebek uyurken gülümsüyorsa Umay Ana’nın müdafaası altında demektir. Şayet uyurken huysuzlanıyorsa Umay Ana’nın o çocuğu korumadığına inanılır.
Zaman içinde Umay Ana’nın kültürümüzdeki kıymeti değiştirildi:
Kadim Türk mitolojisinde ve Göktengri dininde bu kadar kıymetli bir figür olan Umay Ana’nın kültürümüzdeki pahası vakit içinde değiştirildi. İyi özellikleri bir kenara bırakıldı ve sırf Umacı yani korkutucu özelliği ile anılır oldu. Hatta Anadolu’da bugün bile yaygın olarak inanılan albastı korkusu bile bu nedenle yayılmıştır. Umay Ana’nın rahmeti ise Fatma Ana’nın Eli olarak değiştirilmiştir.
Elbette bu noktada üzerine derinlemesine düşünülmesi gereken din ve kültür üzere kavramlar devreye giriyor. Yani kesinlikle birinden birini mi seçmek zorundayız yoksa birini unutturmak için başkasının kavramları üzerinden değişiklikler mi yapmalıyız? Bu soruların karşılığını elbette uzmanlar verecektir lakin binlerce yıllık kadim mitolojimizi neden Yunan ve İskandinav mitolojisinden çok daha az bildiğimizi biraz düşünmemiz gerekiyor.
Kadim Türk mitolojisinin en değerli figürlerinden bir tanesi olan Umay Ana kimdir sorusunu yanıtlayarak ana tanrıçanın yer aldığı birtakım halk öykülerinden bahsettik. Umay Ana ve Türk mitolojisi hakkındaki fikirlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.
Türk mitolojisinin birbirinden enteresan karakterlerini de bu içeriğimizde okuyabilirsiniz:
