Türkçedeki Ekler ve Sözcük Yapısı

Türkçedeki ekler, Sözcük yapısı, Türkçe kelime yapısı, Türkçe ekler, çekim ekleri, yapım ekleri

I EKLER

Sözcüklerin kök veya gövdelerine gelerek onların cümledeki görevlerini belirleyen, onlara değişik anlamlar katan veya onlardan yeni sözcükler türeten ses veya ses birleşimlerine ek (takı) denir

Ekler çekim eki ve üretim eki elde etmek üzere temelde ikiye ayrılır

A ÇEKİM EKLERİ

Çekim ekleri fiil çekim ekleri ve ad çekim ekleri almak üzere ikiye ayrılır Fiil çekim eklerini “fiiler konusunda gördüğümüz için burada sadece ad çekim eklerine değineceğiz

Derhal isim çekim eklerini anlamlarıyla görelim

İSİM ÇEKİM EKLERİ

Isim soylu sözcüklere gelerek onlara cümlede ödev ve kasıt kazandıran eklerdir

1 Çokluk Eki

Esas işlevi isimlerin rakam bakımından çokluğunu bildirmektir

Okullar, evler, ahali, çiçekler, sular

Çokluk eki, bu işlevinin haricen eklendiği sözcüğe değişik anlamlar da kazandırır

“Türkler köklü milletlerdendir

cümlesine “ırk anlamı,

“Beş yaşlarında bir çocuğu var

cümlesine “takriben anlamı,

“Bu akşam Bülent Baylar bize gelecekler

cümlesine “aile anlamı,

“Akşamları erken yatmayı severim

cümlesine “her anlamı katmıştır

2 Hâl (Durum) Ekleri

Ad soylu sözcüklere gelerek onların yüklemle ya da öteki sözcüklerle ilgilerini sağlayan eklerdir

a i hâl eki (belirtme hâli) : İsimlere getirilen “ı, i, u, ü ekidir

“Ses i duydum

“Mektep u bitirdim

cümlelerinde kullanılan eklerdir Fiilin neyi etkilediğini gösterir Fiile sorulan “kimi, neyi sorularına yanıt verir

b e hâl eki (yönelme hâli) : İsme getirilen “a, e hâl ekidir

“Okula dün gitmedim

cümlesinde yer bildirir

“Akşama size geleceğiz

cümlesinde vakit bildirir; zarf yapar

c de hâl eki (katılmak hâli) : İsme getirilen “da, de, ta, te ekidir

“Durakta otobüs bekliyor

cümlesinde yer bildirir

“İki saattir ayakta duruyor

cümlesinde durum bildirerek zarf yapmış

“Beşte gidelim sinemaya

cümlesinde vakit bildirerek zarf yapmış

“Onlar sanatın favori kişileridir

cümlesinde eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmiş ve sıfat yapmış “de hâl eki bu durumda üretim eki olmuştur

“Tarlada adam boyunda mısırlar vardı

cümlesinde önad yapmış ama yapım eki olmamıştır

d den hâli (çıkma durumu) : İsme getirilen “dan, den, tan, cilt ekidir

“Dükkândan hemen şimdi çıktı

cümlesinde yer bildirmiş

“İzmir'e akşamdan gidelim

cümlesinde süre bildirmiş

“Basmakalıp kitaplar sana bir şey kazandırmaz

cümlesinde eklendiği sözcüğün anlamını değiştirerek önad yapmış ve üretim eki olmuş

“Kitaptan daha iyi dost olur mu?

cümlesinde mukayese bildirmiş

“Hastalandığından okula gelememiş

cümlesinde niçin bildirmiş

e Yalın hâli : İsimlerin hâl eki almamış şeklidir İsimler hâl ekleri dışındaki çekim eklerini aldıklarında yalın hâlden çıkmaz

“Çiçek, evler, okulumuz, kitap, ağaç

3 Denklik Eki

Isim aristokrat sözcüklere gelip onlara öbür anlamlar katan ve anlayış alt olarak onları önad, zarf yapan ce , ca (çe, ça) ekleridir

“Böyle çocukça davranmamalısın (benzerlik)

“Ailece tatile gittik (kalabalık, birlikte)

“Benden boyca uzunsun (mukayese, bakımından)

“Bence sen de haklısın (görelik, kanaat)

“Masraflarınız şirketimizce karşılanacak (kadar)

4 Sahiplik Eki

Eklendiği ismin bir şahsa veya nesneye ait olduğunu belirten ektir Aitlik ilgisini, kendinden önceki bir sözcüğe ya da söz öbeğine bağlayarak bildirir Altı şahsa göre çekimlenir

(benim)

(senin)

(onun)

(bizim)

(sizin)

(onların)

defter im

defter in

defter i

defter imiz

defter iniz

defter leri

silgi m

silgi n

silgi si

silgi miz

silgi niz

silgi leri


Sahiplik eklerini benzer eklerle karıştırmamak gerekir Örneğin iyilik üçüncü tekil birey eki ile belirtme hâli eki karıştırılabilir

“Konut i yeni aldık (o evi)

“Ev i çok büyükmüş (onun evi)

Bu iki sözcükte de “i eki var Hangisi sahiplik, hangisi hâl çakmak için şu soruyu sorabiliriz:

“Kimin evi?

Bu soruyu sorduğumuzda ikinci cümlenin yanıt verdiğini ve “Onun evi büyükmüş şeklinde söylenebildiğini görüyoruz Öyleyse “i eki ikinci cümlede iyelik eki, birinci cümlede ise “Neyi aldık? sorusuna yanıt verdiğinden “i hâl eki olarak kullanılmıştır

Keza “i eki almış sözcüğün başına “onun sözcüğü getirerek de bunu anlayabiliriz

(Onun) “Ev i yeni aldık

olmuyor, fakat

(Onun) “Konut i fazla büyükmüş

oluyor Demek ki ikinci cümledeki “i eki, sahiplik ekidir

5 Ilgi Ekleri

Sahiplik ekiyle fazla sıkı biçimde ilgisi olan bir ektir Eklendiği isme ait olan başka bir sözün varlığını gösterir Bağlı olduğu ad alaka ekli isimden sonra kazanç

Ben im

Sen in

O nun

Biz im

Siz in

Onlar ın
kitabım

kitabın

kitabı

kitabımız

kitabınız

kitapları

B YAPIM EKLERİ

Ad ve fiillerin kök veya gövdelerine gelerek onlardan diğer ad ya da fiil türeten eklerdir

Burada kök sözünü de açıklamakta avantaj var

Kök

Bir sözcüğün anlamı ve yapısı bozulmadan parçalanamayan en küçük parçasıdır

Köklerde yapım eki bulunmaz, oysa çekim eki bulunabilir Mesela;

“Ağaçlarımız sözcüğünde “ağaç, sözcüğün, anlamlı ve parçalanamayan en küçük parçasıdır “lar çokluk ekidir; yani ad çekim ekidir

“(ı)mız eki iyelik ekidir; yani isim çekim ekidir

Öyleyse bu sözcük üretim eki almamıştır, kök hâlindedir

Kökler iki türde bulunur: Isim kökleri ve fiil kökleri

“Baktı sözcüğündeki kök “bak fiil kökü; “tuzluk sözcüğünün kökü olan “tuzlu ad köküdür

Sözcüğün köküyle, ek aldıktan sonraki şekli arasında mutlaka bir amaç ilgisi olmalıdır

“Balıkçılık kelimesinin ilave ve köklerine “balıkçılık şeklinde ayrılır Yahut “balık kelimesi bölünüp de köküne “bal denemez Çünkü “bal kelimesi ile “balık kelimesi arasında anlamca bağlantı yoktur

Sözcüğün yapım eki aldıktan sonraki durumuna vücut denir

Bir kelime aniden fazla üretim eki alabilir Ilk üretim eki köke diğerleri gövdeye eklenir

Çekim Ekiyle Yapım Ekinin Farkları

Çekim ekleri eklendiği sözcüğün anlamında bir değişim yapmaz; üretim ekleri ise anlamı, köke bağlanmak şartıyla, değiştirir Örneğin;

“Kitabı aradım

cümlesindeki “kitaözcüğü “sayfalardan oluşan ve okunan nesne anlamındadır “i hâl ekini alarak “kitabı şekline geldiğinde de anlamı değişmemektedir

“Kitapçı aradım

cümlesinde ise “sayfalardan oluşan ve okunan nesne olan “kitap sözcüğü “cı üretim ekini alarak bu anlamını yitirmiş, “kitap satılan yer anlamına gelmiştir Yani “kitapla bir anlam ilgisi vardır; ama yeni bir sözcük oluşmuştur

Çekim ekleri bir sözcüğe üretim ekinden daha sonra eklenir Yani önce yapım ekleri, daha sonra çekim ekleri kazanç İstisnaları olsa da bu genel bir kuraldır

Ilave ve kök hakkındaki bu genel bilgilerden daha sonra derhal eklerin önemlileri üstünde durabiliriz

1 İsimden Isim Yapan Ekler

Isim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler türeten eklerdir Ama bu sözcükler sıfat, zarf gibi görevlerde de kullanılabilir

“Kiralık ev vardır

“Sulu yemeleri fazla sever

“İşsiz insanlara muavin oluyordu

“Büyüyünce futbolu olacakmış

“Sınıflara üçer kişi alalım

2 İsimden Fiil Yapan Ekler

Isim kök ya da gövdelerine gelerek onlardan fiil türeten eklerdir

“Bahçedeki çiçekleri suladı

“Hastamız nihayet düzeldi

“Arabanın çamurluğu eğrildi

“Dudağın kanamış

“Çocuğunu görür görmez gözleri yaşardı

“Kulağına ne fısıldadı?

“Bugün fazla geciktin

“Sonbaharda yapraklar sararır

3 Fiilden Ad Yapan Ekler

Fiil kök ya da gövdelerine gelerek onlardan isim türeten eklerdir Bunlar da cümlede sıfat, zarf görevlerinde kullanılabilir

“Otobüs durakları yenileniyor

“Ders çalışmak için arzu gerekir

“Asırlardır bir istif dertle uğraşıyoruz

“Evrenin mayası sevgi değil midir?

“Senin alıngan olduğunu unutmuşum

“Dalgıçlar batan gemiyi arıyor

“Okuyucu eserin kalitesini bilir

“Yazı yazmakta ustalaşmıştı

“Artık elektriklerde kesinti olmayacak

“Bu dağlar arsında geçit var mı?

4 Fiilden Fiil Yapan Ekler

Fiil kök ya da gövdelerine gelerek onlardan yeni fiiller türeten eklerdir

“Masadan düşen vazo kırıldı

“Kurşun sesiyle ortalık karıştı

“İnşaatı iki yılda bitirdi

“Ufak köpek, konuklara saldırdı

“Bakkaldan kendine gazete aldırttı

“Bahçedeki çiçekleri koparmışlar

“Savcı bütün dosyaları inceletti *