Turkcedeki Ekler ve Sozcuk Yapısı

Turkcedeki ekler, Sozcuk yapısı, Turkce sozcuk yapısı, Turkce ekler, cekim ekleri, yapım ekleri

I EKLER

Sozcuklerin kok veya govdelerine gelerek onların cumledeki gorevlerini belirleyen, onlara değişik anlamlar katan ya da onlardan yeni sozcukler tureten ses veya ses birleşimlerine ek (takı) denir

Ekler cekim eki ve yapım eki olmak uzere temelde ikiye ayrılır

A CEKİM EKLERİ

Cekim ekleri fiil cekim ekleri ve isim cekim ekleri olmak uzere ikiye ayrılır Fiil cekim eklerini “fiiler konusunda gorduğumuz icin burada sadece isim cekim eklerine değineceğiz

Şimdi isim cekim eklerini anlamlarıyla gorelim

İSİM CEKİM EKLERİ

İsim soylu sozcuklere gelerek onlara cumlede gorev ve anlam kazandıran eklerdir

1 Cokluk Eki

Asıl işlevi isimlerin sayı bakımından cokluğunu bildirmektir

Okullar, evler, insanlar, cicekler, sular

Cokluk eki, bu işlevinin dışında eklendiği sozcuğe değişik anlamlar da kazandırır

“Turkler koklu milletlerdendir

cumlesine “millet anlamı,

“Beş yaşlarında bir cocuğu var

cumlesine “yaklaşık anlamı,

“Bu akşam Bulent Beyler bize gelecekler

cumlesine “aile anlamı,

“Akşamları erken yatmayı severim

cumlesine “her anlamı katmıştır

2 Hal (Durum) Ekleri

İsim soylu sozcuklere gelerek onların yuklemle ya da diğer sozcuklerle ilgilerini sağlayan eklerdir

a i hal eki (belirtme hali) : İsimlere getirilen “ı, i, u, u ekidir

“Ses i duydum

“Okul u bitirdim

cumlelerinde kullanılan eklerdir Fiilin neyi etkilediğini gosterir Fiile sorulan “kimi, neyi sorularına cevap verir

b e hal eki (yonelme hali) : İsme getirilen “a, e hal ekidir

“Okula dun gitmedim

cumlesinde yer bildirir

“Akşama size geleceğiz

cumlesinde zaman bildirir; zarf yapar

c de hal eki (bulunma hali) : İsme getirilen “da, de, ta, te ekidir

“Durakta otobus bekliyor

cumlesinde yer bildirir

“İki saattir ayakta duruyor

cumlesinde durum bildirerek zarf yapmış

“Beşte gidelim sinemaya

cumlesinde zaman bildirerek zarf yapmış

“Onlar sanatın gozde kişileridir

cumlesinde eklendiği sozcuğun anlamını değiştirmiş ve sıfat yapmış “de hal eki bu durumda yapım eki olmuştur

“Tarlada adam boyunda mısırlar vardı

cumlesinde sıfat yapmış ancak yapım eki olmamıştır

d den hali (cıkma durumu) : İsme getirilen “dan, den, tan, ten ekidir

“Dukkandan az once cıktı

cumlesinde yer bildirmiş

“İzmir'e akşamdan gidelim

cumlesinde zaman bildirmiş

“Sıradan kitaplar sana bir şey kazandırmaz

cumlesinde eklendiği sozcuğun anlamını değiştirerek sıfat yapmış ve yapım eki olmuş

“Kitaptan daha iyi dost olur mu?

cumlesinde karşılaştırma bildirmiş

“Hastalandığından okula gelememiş

cumlesinde neden bildirmiş

e Yalın hali : İsimlerin hal eki almamış şeklidir İsimler hal ekleri dışındaki cekim eklerini aldıklarında yalın halden cıkmaz

“Cicek, evler, okulumuz, kitap, ağac

3 Eşitlik Eki

İsim soylu sozcuklere gelip onlara değişik anlamlar katan ve anlama bağlı olarak onları sıfat, zarf yapan ce , ca (ce, ca) ekleridir

“Boyle cocukca davranmamalısın (benzerlik)

“Ailece tatile gittik (topluluk, birlikte)

“Benden boyca uzunsun (karşılaştırma, bakımından)

“Bence sen de haklısın (gorelik, kanaat)

“Masraflarınız şirketimizce karşılanacak (tarafından)

4 İyelik Eki

Eklendiği ismin bir şahsa ya da nesneye ait olduğunu gosteren ektir Aitlik ilgisini, kendinden onceki bir sozcuğe ya da soz obeğine bağlayarak bildirir Altı şahsa gore cekimlenir

(benim)

(senin)

(onun)

(bizim)

(sizin)

(onların)

defter im

defter in

defter i

defter imiz

defter iniz

defter leri

silgi m

silgi n

silgi si

silgi miz

silgi niz

silgi leri


İyelik eklerini benzer eklerle karıştırmamak gerekir Orneğin iyilik ucuncu tekil kişi eki ile belirtme hali eki karıştırılabilir

“Ev i yeni aldık (o evi)

“Ev i cok buyukmuş (onun evi)

Bu iki sozcukte de “i eki var Hangisi iyelik, hangisi hal anlamak icin şu soruyu sorabiliriz:

“Kimin evi?

Bu soruyu sorduğumuzda ikinci cumlenin cevap verdiğini ve “Onun evi buyukmuş şeklinde soylenebildiğini goruyoruz Oyleyse “i eki ikinci cumlede iyelik eki, birinci cumlede ise “Neyi aldık? sorusuna cevap verdiğinden “i hal eki olarak kullanılmıştır

Ayrıca “i eki almış sozcuğun başına “onun sozcuğu getirerek de bunu anlayabiliriz

(Onun) “Ev i yeni aldık

olmuyor, ama

(Onun) “Ev i cok buyukmuş

oluyor Demek ki ikinci cumledeki “i eki, iyelik ekidir

5 İlgi Ekleri

İyelik ekiyle cok sıkı bicimde ilgisi olan bir ektir Eklendiği isme ait olan başka bir sozun varlığını gosterir Bağlı olduğu isim ilgi ekli isimden sonra gelir

Ben im

Sen in

O nun

Biz im

Siz in

Onlar ın
kitabım

kitabın

kitabı

kitabımız

kitabınız

kitapları

B YAPIM EKLERİ

İsim ve fiillerin kok veya govdelerine gelerek onlardan başka isim ya da fiil tureten eklerdir

Burada kok sozunu de acıklamakta fayda var

Kok

Bir sozcuğun anlamı ve yapısı bozulmadan parcalanamayan en kucuk parcasıdır

Koklerde yapım eki bulunmaz, ancak cekim eki bulunabilir Orneğin;

“Ağaclarımız sozcuğunde “ağac, sozcuğun, anlamlı ve parcalanamayan en kucuk parcasıdır “lar cokluk ekidir; yani isim cekim ekidir

“(ı)mız eki iyelik ekidir; yani isim cekim ekidir

Oyleyse bu sozcuk yapım eki almamıştır, kok halindedir

Kokler iki turde bulunur: İsim kokleri ve fiil kokleri

“Baktı sozcuğundeki kok “bak fiil koku; “tuzluk sozcuğunun koku olan “tuz isim kokudur

Sozcuğun kokuyle, ek aldıktan sonraki şekli arasında mutlaka bir anlam ilgisi olmalıdır

“Balıkcılık kelimesinin ek ve koklerine “balıkcılık şeklinde ayrılır Yoksa “balık kelimesi bolunup de kokune “bal denemez Cunku “bal kelimesi ile “balık kelimesi arasında anlamca bağlantı yoktur

Sozcuğun yapım eki aldıktan sonraki durumuna govde denir

Bir sozcuk birden cok yapım eki alabilir İlk yapım eki koke diğerleri govdeye eklenir

Cekim Ekiyle Yapım Ekinin Farkları

Cekim ekleri eklendiği sozcuğun anlamında bir değişiklik yapmaz; yapım ekleri ise anlamı, koke bağlı olmak şartıyla, değiştirir Orneğin;

“Kitabı aradım

cumlesindeki “kitaozcuğu “sayfalardan oluşan ve okunan nesne anlamındadır “i hal ekini alarak “kitabı şekline geldiğinde de anlamı değişmemektedir

“Kitapcı aradım

cumlesinde ise “sayfalardan oluşan ve okunan nesne olan “kitap sozcuğu “cı yapım ekini alarak bu anlamını yitirmiş, “kitap satılan yer anlamına gelmiştir Yani “kitapla bir anlam ilgisi vardır; ama yeni bir sozcuk oluşmuştur

Cekim ekleri bir sozcuğe yapım ekinden sonra eklenir Yani once yapım ekleri, sonra cekim ekleri gelir İstisnaları olsa da bu genel bir kuraldır

Ek ve kok hakkındaki bu genel bilgilerden sonra şimdi eklerin onemlileri uzerinde durabiliriz

1 İsimden İsim Yapan Ekler

İsim kok veya govdelerine gelerek onlardan yeni isimler tureten eklerdir Ancak bu sozcukler sıfat, zarf gibi gorevlerde de kullanılabilir

“Kiralık ev vardır

“Sulu yemeleri cok sever

“İşsiz insanlara yardımcı oluyordu

“Buyuyunce futbolu olacakmış

“Sınıflara ucer kişi alalım

2 İsimden Fiil Yapan Ekler

İsim kok veya govdelerine gelerek onlardan fiil tureten eklerdir

“Bahcedeki cicekleri suladı

“Hastamız nihayet duzeldi

“Arabanın camurluğu eğrildi

“Dudağın kanamış

“Cocuğunu gorunce gozleri yaşardı

“Kulağına ne fısıldadı?

“Bugun cok geciktin

“Sonbaharda yapraklar sararır

3 Fiilden İsim Yapan Ekler

Fiil kok veya govdelerine gelerek onlardan isim tureten eklerdir Bunlar da cumlede sıfat, zarf gorevlerinde kullanılabilir

“Otobus durakları yenileniyor

“Ders calışmak icin istek gerekir

“Asırlardır bir yığın dertle uğraşıyoruz

“Evrenin mayası sevgi değil midir?

“Senin alıngan olduğunu unutmuşum

“Dalgıclar batan gemiyi arıyor

“Okuyucu eserin kalitesini bilir

“Yazı yazmakta ustalaşmıştı

“Artık elektriklerde kesinti olmayacak

“Bu dağlar arsında gecit var mı?

4 Fiilden Fiil Yapan Ekler

Fiil kok veya govdelerine gelerek onlardan yeni fiiller tureten eklerdir

“Masadan duşen vazo kırıldı

“Kurşun sesiyle ortalık karıştı

“İnşaatı iki yılda bitirdi

“Kucuk kopek, konuklara saldırdı

“Bakkaldan kendine gazete aldırttı

“Bahcedeki cicekleri koparmışlar

“Savcı butun dosyaları inceletti