Türkçenin Tarih Boyunca Etkileşime Girdiği Diller

Yaşadığımız ülkenin resmî lisanı Türkçe. Türkiye Türkçesi dışındaki lehçeleri saymazsak dünyada bu lisanı yaklaşık 80 milyon kişi konuşuyor. Türkçeyi ana lisan olarak kullanan bizler, 78 bin ana söze sahip bu lisanın yaklaşık 400 sözünü günlük hayatta kullanıyoruz. Pekala bu söz bankasının hangi para üniteleriyle doldurulduğunu hiç düşündünüz mü?

Türkçe’nin kullanıldığını gösteren en eski yazılı kaynak milattan sonra 8. yüzyıla dayanıyor. Lakin bu lisanın oluşmaya başladığı vaktin 8 bin yıl kadar geriye gittiği görüşleri de mevcut. Türkçe ne kadar eski olursa olsun, natürel ki de yüzyıllar boyunca birçok farklı lisanla etkileşime girdi. Söz aldı, söz verdi. Gelin, tarih boyunca sözlerinden faydalandığımız ve katkıda bulunduğumuz öbür lisanlar nelermiş; bir göz atalım.

Türkçenin birinci ortaya çıkışı: Ana Altay Lisanı ve Ana Türk Lisanı


Türkçenin da dahil olduğu Altay Lisan Teorisi’ne nazaran Ana Altay Lisanı, milattan evvel 5000-6000 civarlarında ortaya çıktı. Daha sonra bu lisanı konuşan coğrafyada yavaş yavaş millet haline gelmeye başlayan Proto Türkler, birinci Türkî lisanı meydana getirdi. Fakat bu ayrılmanın tarihini belirlemek biraz güç.

Türkçe - Sümerce münasebeti


Türkçe ve Sümerce ortasındaki benzerlikleri duymuşsunuzdur. Bu benzerlikler kimi vakit ”Sümerler Türktür” üzere uçuk değerlendirmelere de neden olmuştur. Sümerler doğal ki Türk değildir, lakin iki lisan ortasında görmezden gelinemeyecek benzerlikler saptanmıştır. Türkolog Osman Nedim Tuna, bu benzerliklerden kelam eden birinci isim olmuştur. Öğrencilik yıllarında bir sözlükteki Sümerce sözün birebir manadaki bir Eski Türkçe sözle benzerliğini fark eden Tuna, çalışmaları sonucu benzerlik münasebetlerini de açıkladığı 168 misal söz saptamıştır. Bu söz alışverişinin nedeninin eski çağlarda akın, göç, keşif ve gibisi maksatlarla Anadolu’nun doğu bölgesine giden Türkler olduğu düşünülmektedir. Sümer tabletlerinde bulunup Türkçe’den geldiği düşünülen sözlerden kimileri şunlardır:

• Tir: Eski Türkçede yir, günümüz Türkçesinde yer, dünya, toprak
• Gişig: Eski Türkçede eşig ya da eşik, günümüz Türkçesinde kapı
• Gud: Eski Türkçede ud; günümüz Türkçesinde öküz, boğa, sığır
• Urugal: Eski Türkçede kurgan, günümüz Türkçesinde mezar
• Dingir: Eski Türkçede tengri; günümüz Türkçesinde ilah, gök, sema
• Adakur: Eski Türkçede adak, günümüz Türkçesinde kadeh

Çince ve Türkçe ortası etkileşimler


Türkler ve Çinliler, yüzyıllar boyunca siyasi, ekonomik ve kültürel etkileşim içinde bulunmuştur. Çinli Türkolog Chen Zongzhen, Çinceden Uygurcaya ve oradan günümüz Türkçesine geçen birçok kelimeyi listelemiştir. Lakin kimi Türkolog ve dilbilimci, bu sözlerin büyük bir kısmının Türkçeden Çinceye geçtiğini savunur. Kelam konusu sözlerin kökeni hakkındaki farklı fikirlerin birçoklarının mantıklı bir münasebeti vardır. Bu yüzden bu tartışmalı hususlara girmeden iki lisan ortasındaki benzerliği birkaç örnekle görelim:

• İnci: Çincede zhenzhu Türk lisanlarında üncü/yençü/inci
• Donmak: Çincede dong, Türk lisanlarında tong-/dong-/don-
• Çay: Çincede cha, Türk lisanlarında çay
• Yem: Çincede yum, Türkçede yem/yemek
• Beyefendi: Çincede bo, Türk lisanlarında beg/beğ/bey
• Su: Çincede shui, Türk lisanlarında su
• Tanju (Çinlilerin Hun hükümdarlarına verdiği isim): Çincede Chanyu, Türk lisanlarında Tanyu/Tanju

Arapça ve Farsça


Aral Gölü etrafındaki Oğuzların Anadolu’ya olan kalıcı göçlerinden itibaren gelişmeye başlayan ‘Eski Anadolu Türkçesi’; Selçuklu Periyodu Türkçesi, Beylikler Periyodu Türkçesi ve Osmanlı Türkçesine Geçiş Devri Türkçesi olmak üzere üçe ayrılır. Bu periyotta Arap ve Fars kültürleriyle yürütülen etkileşimler sonucunda bu kültürlerin lisanlarında çok sayıda söz alınmış ve yepyeni halleriyle kullanılmıştır. Osmanlıca dediğimiz lisan evresine girişle birlikte bu yabancı sözcükler, Türkçe konuşanların söylem etmesi için daha uygun hale gelmiştir.

Keşke onlar da bize eğitim sistemlerini verseydi: Türkçe ve Fin-Ugor alakaları


Fin-Ugor lisanları, Ural-Altay lisan ailesinin Ural koluna bağlıdır. Hasebiyle köken bakımından Türkçeyle akrabalık özelliği taşır. Bilhassa Fincede benzerliklere rastlamak mümkündür. Bir Ugor lisanı olan Macarcada ise daha eski vakitlerden çok, Osmanlı devrindeki ilgiler sırasında söz alışverişi gerçekleşmiştir. Fincede bulunan “Türkçe” sözcükler ise Türkçe sözcüklerin hayli eski formlarından Finceye geçmiştir. Yani günümüz Türkiye Türkçesiyle Finceyi ve hatta genel olarak Fin-Ugor lisanlarını benzetmek hayli zordur.

Türkçe ve Rusça


Bugün Rusya sonlarına dahil toprakların büyük çoğunluğunda ‘Türkî’ olarak nitelendirilen halklar ve daha birçok Orta Asya halkı bulunuyor. Hatta bu halkların bir kısmının kendi devletleri, Sovyet Rusya dağıldıktan sonra bağımsızlığına kavuştu. Ruslar ve Türk lisanları konuşan halklar ortasındaki etkileşim yüzyıllar uzunluğu sürdü. Münasebetiyle lisanlar ortası etkileşim de kaçınılmaz oldu. Söz alışverişinden bahsedecek olursak verebileceğimiz en eski örneklerden biri ‘tayga’ sözcüğü. Bugün bir orman çeşidini söz etmek için kullanılan ‘tayga’, Güney Sibirya Türkçesinde orman manasına geliyor. Lakin sözcüğün Moğolcadan gelmiş olduğu da tezler ortasında.

Yeniden Türkçe lisanlardan alınan sözlere örneklerle devam edersek elmas manasındaki ‘almaz’, karpuz manasındaki ‘arbuz’, ve sis manasındaki ‘tuman’ örnek verilebilir. Rusçada Türkçe kökenli ülke ismi bile bulmak mümkündür. Birçok Türkçe lehçesinde Çin için kullanılan ‘Kitay’ ismi, Rusçada da motamot Kitay olarak bilinir. Türkçe konuşurken kullandığımız Rusça sözcükler ise daha çağdaş vakitlerde lisanımıza geçmiştir. Mazot, izbe ve semaver; bunlardan bazılarıdır.

Anadolu ve etrafındaki halkların lisanları ve Türkçe


Anadolu ve etrafı, bin yıllardır birçok farklı topluluğun etkileşime geçtiği, kaynaştığı ve savaştığı bölgeler olmuşlardır. Ermenice, Lazca, Kürtçe, Yunanca ve Çerkesçe; kelam konusu bölgede yaşayan lisanların yalnızca birkaçıdır. Bilhassa Ermenilerle Türklerin teması, birinci akla gelen vakitten çok daha eski bir periyotta gerçekleşmiştir. Osmanlı’nın kuruluşundan yüzyıllar evvel Ermeniler, Kafkasya’da bulunan Kıpçaklardan Türkçe sözcükler almış; Ermeni harfleriyle yazılan ‘Ermeni Kıpçakçası’nı oluşturmuşlardır. Günümüz Türkçesinde Ermenicenin tesirlerine gelecek olursak akla gelen sözcüklerden birincisi ‘moruk’ olabilir. Bu sözcük aslen sakal demekken Türkçede yaşlılara karşı kullanılan bir argo sözcük halini almıştır. Mor sözcüğü de karadut manasına gelen Ermenice sözden alınmıştır.

Kökeni Yunanca olup Türkçede kullandığımız sözcüklerden en yaygını, muhtemelen ‘efendi’dir. ‘Avthéntis’ten türemiştir. Diyalog, cımbız, çiroz üzere sözler de örneklere eklenebilir.

Avrupa lisanlarının akını:


Çağdaş vaktin lisanımıza getirdiği Avrupa kökenli sözcüklerin birçoklarının farkındayız. Bu yüzden buraya gelmeden evvel biraz Türkçe’den Avrupa lisanlarına geçen sözcüklere bakalım. Örneğin İngilizceye ya da Fransızcaya pek Türkçe sözcük geçmemiştir diye düşünebilirsiniz. Fakat bu iki lisan ortasındaki söz alışverişi de sanılandan eski tarihlere, Hunlara kadar dayanır. Anglo-Fransız bir sözcük olan ‘quiver’, sadak manasındaki Eski Türkçe sözcük ‘kubur’dan gelmiştir. Mamut sözcüğünün Rusçaya Yakut lisanından geçtiği düşünülmektedir. Mamma, bu lisanda yeryüzü demektir ve Yakutlarda mamutların topraktaki oyuklarda yaşadığı inancı vardır. Ordu sözünden gelen ‘horde’ ve ulak sözünden geldiği düşünülen ‘lackey’, ‘laquais’ ve lacayo örnek olarak verilebilir.

Avrupa’nın bilimdeki ilerleyişi hızlanıp doğu ülkelerini geride bırakmasıyla birlikte birçok kavrama, tabire ve icada isim verme hakkı Avrupa ülkelerinin oldu. Türkçe de birçok çağdaş ismi yaygın olduğu ülkelerden uyarladı. Sonuçta bir İngiliz’in baklavaya ‘sherbet chips’ ya da bir İsveçli’nin de ayrana ‘kärnmjölk’ diyecek hali yok. İcadı yapanın, kavramı ortaya ceddin ya da farklı bir mana kazandıranın verdiği ismi Türkçeye uygun hale getirerek almışız. Yeterli de yapmışız. Çünkü lisan, bir küme insanın ürettiği sözlerden değil; eski çağlardan beri farklı kümelerin birbirine kazandırdığı kavramlarla gelişen bir olgudur. Üstte da gördüğünüz üzere Türkçeye yabancı sözcüklerin girişi son 1-2 yüzyılda değil, Türkçenin ortaya çıkışından itibaren başlamıştır. Bu durum, katı izolasyona maruz kalmış ada kültürleri hariç her lisanda böyledir. Pekala sizce lisanlar ortası söz alışverişi nasıl olmalıdır? Çağın teknolojik imkanları gereksiz ve fazla yabancı sözcük kullanımını artırır mı? Bahis hakkındaki fikirlerinizi yorumlar kısmında bizlerle paylaşabilirsiniz.