Türkçeye Nereden Yadigar Olduğunu Muhtemelen Bilmediğiniz 11 Deyim ve Atasözü

Türkçede günlük ömürde sıklıkla kullandığımız kimi tabir ve atasözleri -kimileri tahminen rivayet olsa da- hayli enteresan çıkış öykülerine sahip. 

Biz de bunlardan kimilerini kıymetli Onedio okurları için bir ortaya getirdik. Keyifli okumalar efendim...


1. "Ali Kıran Baş Kesen"



TDK: Çok zorba.

Bıçkın, acımasız külhanbeyleri ve serseriler için kullanılan "Ali kıran baş kesen" tabiri aslında "dal kıran baş keser" atasözünden galattır.

Ağaç ve bitkileri korumak ve onları insanlara sevdirmek için söylenmiştir. Bu tabiri aslına döndürmekte yarar var üzere görünüyor.

2. "Ateş Pahası"



TDK: Çok değerli. 

Vaktiyle Osmanlı Hükümdarlarından biri avlanırken yağmurun ve soğuğun bastırmasıyla kendilerini odunculuk yapan bir garibin kulübesine sıkıntı atmışlar.

Oduncu ocağa büyük odunlar atıp, kulübeyi düzgünce ısıtmış. Keyiflenen padişah:

- Doğrusu bu ateş bin altın eder, diye söylenmiş.

Padişah sonraki gün yola çıkarken; - Efendi söyle bakalım borcumuz ne kadar?

Yanındakiler itiraz etse de Oduncu "bin altın beyzadem" demiş.

Padişah yanındakine döner. Ağa ateş yeterliydi, artık değerini verin der.

Halk ortasında giderek kıymetinin üstünde fiyat biçilen şeyler hakkında "ateş pahası" denilerek deyimleşmiştir.

3. "Atı Alan Üsküdar'ı Geçti"



Fırsatların hepsinin kaçması. Bundan sonra yapacak hiçbir şeyin kalmaması.

Ünlü eşkiya Köroğlu bir gün atını çaldırmış. Asil bir hayvan olan atını bulmak için yollara düşmüş. Sonunda atını İstanbul'da bir pazarda satılmak üzere görmüş.

Alıcı kılığında satıcıya yaklaşmış: - Bu at hoşa benziyor, binip bir denemek istiyorum demiş.

At üzerine binen sahibini tanımış ve dört nala koşmaya başlamış. Köroğlu Sirkeci kıyısına gidip, bir salla Üsküdar'a geçmiş.

Köroğlu'nu atıyla sal üzerinde gören satıcının dostlarından biri teselli için seslenmiş: - Üzülmeyi bırak, atı alan Üsküdar'ı geçti.

Bugün bu kelam "iş işten geçti" manasında kullanılmaktadır.

4. "Afyonu Patlamak"



TDK: Ayılmak, kendine gelmek.

Eski tiryakiler Ramazan Ayı'nda afyonu macun hâline getirip mercimek büyüklüğünde toplar yapıp, kağıtlara sarıp sahurda yutarlarmış.

Böylelikle kağıt midede eriyip macun kana karışınca tiryaki iftara kadar keyifle yönetim edermiş. Bazen kağıdın sıkıntı eridiği durumlarda tiryaki krize girer dünyadan koparmış.

Konuşulan ya da yapılan şeye uygun karşılık verilmeyen, manaya yahut algılamada geciken durumlarda "daha afyonu patlamadı galiba", diye söylenmesi bundan ileri gelmektedir.

5. "Bam Teline Basmak"



TDK: Birinin çok kızacağı şeyi yapmak yahut kelamı söylemek.

Bir musiki terimi olarak kullanılan bam telinin özgün söylemi "bem teli"dir. Telli sazların en üstünde bulunduğu ve kalın ses verdiği için bu tele musikide "bam teli" denilmiştir.

Eskiler, en yüksek perdeden nağme çıkaran bam telinin sesini, bağıran öfke ile sesini yükselten şahısların böğürmelerine benzetmişler ve bunun ismini "bam teline basmak" (veya bam telini dokunmak) diye koymuşlar.

6. "Eli Kulağında"



TDK: Nerede ise olacak, çok yakında olması beklenilen.

Bu tabir Bilâl Habeşî'ye kadar uzanmaktadır. İslâmiyet yayılmaya başladığında, Müslümanları namaz için bir ortaya getirmek üzere ezan okunması kararlaştırılmış ve evvelden köle olan hoş sesli Hz. Bilâl bu işi üstlenmiş.

Lakin Medine'deki müşrikler ve başka dinlere mensup beşerler ezan duyulmasın diye, gürültü yapıp çocukları Bilâl-i Habeşî ile alay ettirmeye başlamışlar.

Hz. Bilâl'de ellerini kulaklarına kapatarak ezan okumaya başlamış. Günümüzde müezzinler bu biçimde ezan okumayı bir cins Hz. Bilâl sünneti üzere görürler.

Birisi ezan okundu mu dediğinde, vakit yakın ise "okunmadı lakin müezzinin eli kulağında" denirmiş.

7. "Hapı Yutmak"



TDK: Berbat bir duruma düşmek.

Bu tabir Sultan 4. Murat vaktinden kaynaklanmaktadır. Sultanın keyif verici ve sarhoş edici unsurları yasakladığı bir periyotta saray casuslarından biri Hekimbaşı Buyruk Çelebi'nin yasakları gizlice ciğnediğini ve afyon kullandığını, bu afyonları da jenerasyonunda sakladığını ihbar eder.

Sultan emin olmak için Hekimbaşını yanına çaığırır ve neslini çıkarıp içindekileri çıkartmasını ister.

Hekimbaşı neslini çıkarır ve hap hâline getirdiği afyonu çıkartır. Durumu kurtarabilmek ismine bunları hastalar için yaptığını ve ziyanı olmadığını söyler.

Bunun üzerine Sultan da hepsini içmesini emreder. Hekimbaşı hapları içer ve:

- Elveda hünkarım, devletinize zeval erişmeye, der ve masraf meskeninde ölür.

Vaktin ariflerinden biri Çelebi'nin akıbetini soranlara "hapı yuttu", diye karşılık verir.

8. "İpe Un Sermek"



TDK: Geçersiz birtakım nedenler ileri sürerek istenilen işi yapmaktan kaçınmak.

Bu tabir Nasreddin Hoca'ya atfedilen bir kıssadan kaynaklanır.

Hocanın bir komşusu varmış. Ödünç aldığı eşyaları geri getirirken ya da hoyrat kullanıp kırık dökük iade edermiş. Hoca sonunda bu komşuya artık eşya vermemeye karar vermiş.

Bir gün komşusu; - Hocam, urgan lâzım oldu, seninkini verir misin, demiş.

Hoca o sırada hanımının un elediğini görünce: - Kusura bakma komşu, bizim hanım urgana un serecek demiş.

- Aman hocam, hiç ipe un serilir mi? demiş.

- Vallahi komşu, vermeye gönlüm olmayınca ipe un da serilse yeridir, demiş.

9. "Keçileri Kaçırmak"



TDK: Delirmek yahut buhran içinde bulunmak.

Burdurlu bir çoban her zamanki güzerhâhının tersine o gün, İnsuyu bölgesinde keçilerini otlamaları için salmış. 

Lakin öğlen sıcağı bastırdığı hâlde keçiler için su bulamamış. Çaresizlik içinde bir ağacın gölgesinde uykuya dalmış. Uyandığında ise keçileri bulamamış.

Bunun üzerine "keçileri kaçırdım" diyerek sağa sola koşturmaya, insanlara sormaya başlamış. Köy ahalisiyle bir arada sürünün otladığı yere gitmişler. Gittiklerinde sürünün tıpkı yerde otladığını görmüşler. 

Köylüler sürünün tam olduğunu görünce çobanın delirdiğini yahut bir düzenbazlık peşinde koştuğunu düşünmüşler ve sürüye yeni bir çoban tutmuşlar. 

Fakat, yeni çobanın başına da misal bir olay gelmiş. O da "keçileri kaçırdım", diyerek köye koşmuş. Bu sefer köylüler bölgeyi araştırmış ve bugünkü İnsuyu Mağarası'nı bulmuşlar.

Daha sonra bu mağarada çobanların öğlen istirahati yapması bir gelenek olmuş. 

Keçilerini kaçırdığını sanan çobanların mecnun divane hareketleri de hudut krizine giren, cinnet geçiren vs. insanları tanımlamak için kullanılmaya başlanmış.

10. "Lafla Peynir Gemisi Yürümez"



TDK: Şöyle yaparım, bu türlü yaparım demekle yapılması gereken iş yapılmaz.

Rivayete nazaran bir vakitler İstanbul'da Edirneli Aksi Yusuf isminde bir peynir tüccarı varmış. Trakya'dan getirdiği peynirleri İstanbul'da satar, artanında deniz yoluyla İzmir'e gönderirmiş.

Lakin parayı peşin vermez, kaptanları oyalayıp dururmuş. Birkaç kere aldanan kaptanlardan biri yeniden İzmir'e hakikat yola çıkarken, tüccara diklenmiş.

- Efendi tayfalara para ödeyeceğim. Masraflarımı ödemezsen gemiyi yürütmem demiş.

Tüccar: Hele peynirler İzmir'e sağ salim varsın öderim deyince, kaptan da bunun üzerine ; - Efendi lafla peynir gemisi yürümez, kömür lâzım, yağ lâzım demiş. Bunun üzerine tüccar ödemek durumunda kalmış.

11. "Maval Okumak"



TDK: Palavra söylemek, palavra söyleyerek oyalamak, masal okumak.

Maval sözünün aslı Arapça "mevval"dir. Mevval uzun hava biçiminde söylenen bir cins ezginin ismidir.

Arapların halk türkülerindeki nakaratları oluşturan ve ekseriyetle uzatılarak söylenen anlamsız "yalelli" kelamları göz önünde bulundurulduğunda, mavalın niye "faydasız lakırdı" manasına geldiği anlaşılabilir.


Kaynak: İskender Pala, "İki Dirhem Bir Çekirdek", (2008), Kapı Yay.