Yerin Şekillenmesi Konu Anlatımı

Yerin Şekillenmesi nedir
Yerin Şekillenmesi hakkında bilgi
Yerin Şekillenmesi Konu Anlatımı

Yerin Şekillenmesi

imagesyerinsekillenmesikonuanlatimi5afe65ccade48

İnsanlar, araştırma inceleme ve gozlemleri sayesinde Dunya ’nın dış gorunumnu hakkında bilgi sahibi olmuşlardır Ancak Dunya ’nın ic yapısı hakkında bilgi sahibi olmak o kadar da kolay olmamıştır Cunku
6378 km derinliğinde bir kuyu acıp Yer ’in merkezi,ne inmenin imkansız olduğunu herkes bilir Bugune kadar acılmış olan en derin kuyu Rusların acmış olduğu 10km ’lik sondaj kuyusudur Bu derinlik Dunya
nın cekirdeğine kadar olan kısmı hakkında bilgi sahibi olmak icin yeterli değildir
Acılan kuyular Yer ’in derinlikleri hakkında tam bir fikir vermedeği icim bilim adamları farklı araştırma yontemleri geliştirdiler Deprem dalgalarının hızını ve izlediği yolu inceleyerek Yer ’in katmanları hakkında aramaları sorasında yapılan kazılar da yerin derinlikleri hakkında bazı bilgilere ulaştılar Bu bilgiler Sonucunda Dunya ’nın, ozellikleri birbirinden farklı olan katmanlardan oluştuğunu tespit ettiler


Yer ’in Katmanları
Bir şeftaliyi şekildeki kestiğimizde şeftalinin, Dunya ’nın yapısısna benzerlik gosterdiğini fark ederiz Şeftalinin kabuğu yer kabuğuna, yenilen kısmı mantoya, cekirdek kısmıda Dunya ’nın cekirdeğine benzetilebilir


yer kabugu
Dunya ’nın en dış katmanıdır Katılaşmış kayaclardan oluşur Yer kabuğu da ozellikleri birbirinden farklı iki katmandan oluşur

Bu katman, okyanusların tabanlarına yayılan
Lavların katılaşması sonucu oluşmuştur Kalınlığı 412 km arasında değişir


Kıtaların yer aldığı kabuktur Bu kabuk okyanusal kabuğa gore daha kalın ve yoğunluğu azdır

b Manto

Yer kabuğı ile cekirdek arasındaki katmandır Mantonun yer kabuğuna yakın kısımları daha akışkandır Buraya astenosfer denir Kıtalar akışkan olan bu katman uzerinde gemi gibi yuzmektedir Burada meydana gelen yatay ve dikey doğrultudaki akımlar ic kuvvetlerin oluşumunda onemli bir etkendir


c Cekirdek

Yer ’in merkezindeki katmandır İc ve dış cekirdek olamak uzere ikiye ayrılır Dış cekirdek sıvı, ic cekirdek ise katı haldedirDemir ve nikel gibi elementlerden oluşmuş olup yoğunluğu en fazla olan katmandır


KITALAR
Kıtaların hareket ettiğinde kanıtlanmadığı bir donemde bir bilim adamı, denizden oldukca uzak bir bolgede bir deniz canlısının fosilini bulmuştu Bu deniz hayvanlarının bir zamanlar oralarda yaşamış olduğu doğruysa dunya tarihine ilişkin mevcut teoriler yanlış demekti Heyecanla bulduğu fosili unlu bir jeoloğa gosterdiğinde jeoloğun tepkisis şu oldu: ‘ ’Umit ederim ki, bu gercek değildir ’ ’ Jeolog, birilerinin deniz kıyısında yaptığı bir gezintiden sonra bu foslili orada duşurduğune inanmayı tercih etmişti!
Kıtaların hareket ettiği bize inanılmaz gibi gelebilir Ancak hareket etmektedir ve bu hareketin hızı yılsa 12 santimetrekaredir
Yer kabuğunun hareketlerini acıklamak ici,n birceok teori ileri surulmuştur Bunlardan ‘ ’kıtaların kayma teorisi ’ ’ 1915 yılında Alman bilim adamı Alfred Wegener (18801930) tarafından ortaya konulmuştur Bu teoriye gore, kıtalar onceleri tek bir kıta olan Pangea ’yı meydana getirirken , 2 ve 3 zamanlarda parcalanarak birbirinden uzaklaşıp bugunku gunumuzun gorunumunu almıştır Pangea ’nın varlığını doğrulayan kanıtlara fosillere rastlamaktayız Aynı canlıların fosillerine binlerce kilometre uzakta bulunana kıtalar uzerinde rastlanmaktadır Bu durum, soz konusu kıtaların bir zamanlar bitişik olduğunu duşundurmektedir Bu kıtalar bir araya geldiğinde bir butununun parcaları gibi birbirini tamamlar Dunya haritasına bakacak olursak, kıtaların bicimlerinin tıpkı bir yapbozaun parcaları gibi birbirine uyduğunu gorururuz Orneğin aşşağıdaki şekilde de gorulen bitki fosiline nugun birbirinden cok uzakta bulunan Guney Amerika ,Afrika,Hindistan,Antarktika ve Avustralya ’da rastlanmasını başka nasıl izah edebilirdik? Guney Amerika ve Guney Afrika ’da anı hayvana ait fosiller bulunmuştur Kuşkusuz bu hayvanın Atlantik ’i yuzerek aşmış olması duşunulemez
Gunumuzde de yer kakabuğundaki hareketlilik devam etmektedir Peki bu olay nasıl gercekleşmektedir? Caydanlıktaki su alttan ısımaya başlar Alttan ısınan su genleşir, hafifler ve yukarı doğru hareket eder Daha soğuk ve yoğunluğu fazla olan yukarıdaki su aşağıya doğru iner

Caydanlık orneğinde olduğu gibi Manto ’da da yatay ve dikey doğrultuda hareketler vardır Cekirdek tabakası daha sıcak olduğundan Manto ’nun cekirdeğe yakın kısımlarında ısınma meydana gelir Bunun sonucunda ısınsan malzemeler hafifler ve yukselir Manto ’nun yer kabuğu ile temas halinde olan kısım ise daha soğuk ve yoğun olduğundan aşağıya doğru coker
Dunya, yapboz gibi birbirine tutturulmuş on buyuk ve cok sayıda kucuk levhadan oluşur Kıtalar bu levhalar uzerindedir ve onlar hareket ettikce onlar da hareket eder Bu hareketler birbirine doğru ya da birbirinden uzaklaşması şeklinde olabilir Mantoda ısı akımlarının neden olduğu bu hareketler sırasında
Levhalar birbirinden uzaklaşır, birbirlerine carpar veya birbirlerini sıyırırlar Bu hareketlilik sonucunda Depremler ve volkanik faliyetlerim nedeni olan bu hareketliliğin levha sınırlarında olmasına şaşmamak gerekir


JEOLOJİK ZAMANLAR
Uzerinde yaşadığımız Dunya ’nın gunumuz koşullarına sahip olması icin yaklaşık 46 milyar gecmiştir Dunya ’nın oluşumunu 24 saat olan bir gunle kıyaslayacak olursak karşımıza cok ilginc bir tablo ortaya cıkar 0000 ’dan 0600 ’ya geldiğimizde ilk canlıları goruruz Saat 1400 ’te okyanuslarla daha karmaşık canlılar gelişir Saat 2200 ’de ilk surungenler, saat 2300 ’te dinozorlar ortaya cıkar ve bunlar 2330 ’dan once soyları tukenerek ortadan kalkar İnsan ise 2400 ’e bir saniye kala Dunya sahnesindeki yarini alır






İC KUVVETLER

Dağ Oluşumu
(Orojonez)
Kıta Oluşumu
(Epirojenez)
Volkanizma
Deprem
(Seizma)


Denizlere kadar hareket eden buzullar, taşıdıkları malzemeleri deniz icersinde biriktirir Ruzgarların etkisi ile aşınan ve taşınan malzemeler deniz diplerinde biriktirilir Akarsular tarafından aşındırılan metaryeller taşınarak deniz diplerinde veya jeosenklinal alanlarda bırakılır Jeosenklinal alanlar, milyonlarca yıl suren birikimin sonucunda giderek dolar ve kalınlığı binlerce metreye ulaşır
Okyanıs ve deniz diplerindeki jeosenklinallerde biriken kalın tortul tabakalar, yer kabuğunu oluşturan levhaların birbirine yaklaşması sonucu yan basınclara uğrar Ust uste biriken tortul tabakaların sertlik derecesi birbirinden farklı olabilir Esnek yapılı tabakalar yan basınclara uğradığında kıvrılırken, sert yapılı tabakalar kırılırlar

Kıvrımın acılıp canak şekli alan kısmına senklinal denir Kıvrımın yukselip kubbemsi iekli alan kısmına antiklinal denir Kıvrılma sonucunda dağ sıraları oluşur AlpHimayala dağ sistemi kıvrımlı dağlara ornektir
Sert kutleler kıvrılamadığı icin kırılmaya uğrayıp yatay ve duşey doğrultuda yer değiştirirler Bu yerde oluşan kırığa fay denir Fay boyuna blok halinde yuksekte kalan kutleye horat adı verilir

Dunya ’mız oluşumundan beri uc buyuk orojenez, yani dağ oluşumuna sahne olmuştur 1 jeolojik zamanda Kaldonijen dağ oluşumu sırasında İskocya ve Norvec ’teki dağlari 1 jeolojik suresince Appalaşlar, Urallar ve Orta Ren dağları, 3 Jeolojik zamanındaki son dağ oluşumunda ise Alpler, Andlar, Kayalık Dağları ve Himalayalar ortaya cıkmıştır

Yandaki şekilde Hindistan levhasının milyonca yıl suren kayma sureci gorulmektedir Bu surec Tersiyer Devrinin ortalarında başlamıştır Hindistan levhası ile asya levhası arasındaki Tetis denizinde biriken tortular, Hindistan levhasının Asya levhasına doğrı hareket etmesiyle sıkışmış ve kıvrılarak yukselmeye başlamıştır Bu yukselme neticesinde Himayala Dağları oluşmuşturc Gunumuzde de Hindistan levhasının kuzeye doğru hareket etmesi hem depremlere hem de Himayaların yılda 5mm kadar yukselmesine neden olmaktadır Bu dağ sisteminin icinde Dunya ’nın en yuksek noktası olan Everest Tepesi (8850 m) yer alır

KITA OLUŞUMU (EPİROJONEZ)
Resimdeki tahterevallide kiloları denk olan iki kişinin oturduğunu duşuneleim Tahterevallinin duruşunda bir denge olacaktır Uucuncu bir kişninin tahterevallinin bir karnına oturduğunu varsayarsak dengede bir değişim gorulecektir
Yer kabuğunu oluşturan kevhalar tahterevalli orneğinde olduğu gibi manto tabakası uzerinde dengeli bir bicimde dururlar Buna izostasi (eş denge) denir Ancak bu denge, yer kabuğu uzerinde meydana gelen ceşitli olaylar sonıucunda bozulabilir O halde;
· Akarsuların aşındırılmasına bağlı olarak taşınan ve cukur alanlarda biriktirilen maddeler dengeyi nasıl değiştirir?
· Fazla miktarda aşınan dağların kutle kaybetmesi dengeyi nasıl etkiler?
· İklim değişikliği ile buzulların erimesi izostatik dengeyi nasıl etkiler?
· Kıtaların ağırlığını arttıran başka olaylar var mıdır?


Deniz ilerlemesi (Transgresyon)
Karalar uzerinde meydana gelen volkanik faliyetler ve buzullaşma sonucunda kara kutlesinin ağırlığı artmaktadır Bu nedenle manto uzerinde yuzer durumda olan kara kutlesi cokemeye uğrar Deniz suları karaya doğru ilerler

Deniz gerilmesi (regrasyon)
Aşınma ve buzulların erimesi sonucu karalar hafiflemekte ve yukselmektedir Karalar yukselince denizler gerilmekte, deniz latındaki alanlar kara halinde gelmektedir (Şekil 9)
Epirojenik hareketlere ornek olarak İskandinav Yarımadası ve Kanada verilebilir Buzul Cağında buralarda 12 km kalınlığında bir buzul ortusu vardı Sonradan buzullar eriyince, karaların uzerindeki yuk azaldı ve mağmaya doğru gomulen bu kara parcaları tekrar yukselmeye başladı Yukselme, gunumuzde de yavaş yavaş devam etmektedir

VOLKANİZMA

Derinlik Volkanizması

Magma yerin zayıf olan direncsiz noktalarındaki tektonik kırılma alanlarından yuzeye fışkırır Ancak bu olay her zaman yaşanmayabilir Yer kabuğunun tabakaları arasına kadar sokulan magma yuzeye cıkmadan ceşitli derinliklerde katılaşarak batolit, dayk, lakolit, sill gibi şekiller, oluşturur Bu şekiller, dış kuvvetlerin ustteki tabakaları aşındırması sonucu yuzeye cıkar

Yuzeysel Volkanizma

Yer ’in icinde bulunana magmanın catlaklarından yeryuzune cıkması ile volkanik puskurtme meydana gelir Yeryuzune cıkan bu erişmiş kayalara lav denir Lavlar volkan dağının yamaclarından aşağı doğru akar


Volkan patlaması

Volkanik faliyetler deniz altında da devam eder ve patlamalar ile ust uste biriken malzemeler zamanla bir ada halini alabilir


Volkan bombası Lapilli

Volkanlardan cıkan malzemelerden, boyutları 1 cm ’den kucuk olanlara volkan tufu, 1cm ’den buyuk olanlara lapilli, daha buyuk olanlara ise volkan bombası adı verilir
Volkanlardan etkinliklererine gore aktif volkanlar ve sonmuş volkanlar olarak ikiye ayrılır Aktif olanlar katı, sıvı ve gaz gibi değişik turde malzemeler cıkarırlar

Volkanın tepe kısmının cokmesi ya da patlayarak parcalanmasıyla oluşan cukurluğa kaldera, volkanik alanlarda gazların basıncı ile ustteki kutleyi patlatarak oluşturduğu cukura maar adı verilir

Maar

Volkanik patlamalar sırasında iriliş ufaklı kayalar kilometrelerce uzağa sacılır Bunların birikmesi ile tuf tabakası oluşur

Volkan Şekilleri

Kul konisi Kalkan volkan
Bir volkanınm urettiği magmaya yopğun ve akışkan ise kul, curuf ve voplkan bombası uretir Bu unsurlar ust uste birikerek kul konileri oluşur

Akıcı lavların bir bacadan cıkarak birikmesi sonucunda oluşani geniş alanlı ve kubbemsi bir gorunuşe sahip volkandır

Tabakalı Volkanlar
Magmadan değişik donemlerde yukselen, fazla akıcı olmayan farklı karakterlerdeki malzemenin birikmesi ile oluşur Turkiye ’nin en yuksek dağı olan Ağrı Dağı bu şekilde oluşmuştur



DEPREMLER

Fay Tipleri
Levha hareketleri, yer kabuğunu oluşturan tabakaların uzerinde cok buyuk gerilimler oluşturur Bu gerilimler neticesinde sert olan tabakalar kırılır Bu kırık alanlar fay hatlarını oluşturur Fayların gectiği sahalar coğu kez kabuk tabnakasının altında ust mantoda biriken enerjinin kolaylıkla yeryuzune cıktığı alanlardır Fay hatlarının gectiği yerlerde deprem riski de fazladır


Normal fay Ters fay
Kırılan bloklardan birinin eğim yonunde cokmesiyle oluşur

Kırılan bloklardan birinin diğer blok ğzerinde yukselmesiyle oluşur

Doğrultu atımlı fay
Kırık boyunca tabakalırn yatay yonde yer değiştirmesi ile oluşur