Yerin Şekillenmesi Konu Anlatımı

Yerin Şekillenmesi nedir
Yerin Şekillenmesi hakkında veri
Yerin Şekillenmesi Konu Anlatımı

Yerin Şekillenmesi



Halk, araştırma tahlil ve gözlemleri baştan sona Dünya ’nın dış görünümnü hakkında veri sahibi olmuşlardır Ancak Dünya ’nın iç yapısı hakkında data sahibi elde etmek pek da kolay olmamıştır Çünkü
6378 km derinliğinde bir kuyu açıp Yer ’in merkezi,ne inmenin imkansız olduğunu herkes bilir Bugüne dek açılmış olan en derin kuyu Rusların açmış olduğu 10km ’lik sondaj kuyusudur Bu derinlik Dünya
nın çekirdeğine dek olan kısmı hakkında bilgi sahibi edinmek için yeterli değildir
Açılan kuyular Yer ’in derinlikleri hakkında bütün bir akıl vermedeği içim bilim adamları ayrı araştırma yöntemleri geliştirdiler Zelzele dalgalarının hızını ve izlediği yolu inceleyerek Yer ’in katmanları hakkında aramaları sorasında yapılan kazılar da yerin derinlikleri hakkında bir takım bilgilere ulaştılar Bu bilgiler Sonucunda Dünya ’nın, özellikleri birbirinden bambaşka olan katmanlardan oluştuğunu saptama ettiler


Yer ’in Katmanları
Bir şeftaliyi şekildeki kestiğimizde şeftalinin, Dünya ’nın yapısısna benzerlik gösterdiğini fark ederiz Şeftalinin kabuğu yer kabuğuna, yenilen kısmı mantoya, çekirdek kısmıda Dünya ’nın çekirdeğine benzetilebilir


yer kabugu
Dünya ’nın en dış katmanıdır Katılaşmış kayaçlardan oluşur Yer kabuğu da özellikleri birbirinden öbür iki katmandan oluşur

Bu katman, okyanusların tabanlarına yayılan
Lavların katılaşması sonucu oluşmuştur Kalınlığı 412 km aralarında değişir


Kıtaların yer aldığı kabuktur Bu kabuk okyanusal kabuğa kadar daha kalın ve yoğunluğu azdır

b Manto

Yer kabuğı ile çekirdek arasındaki katmandır Mantonun yer kabuğuna yakın kısımları daha akışkandır Buraya astenosfer denir Kıtalar değişken olan bu tabaka üzerinde gemi gibi yüzmektedir Burada meydana gelen yatay ve dikey doğrultudaki akımlar iç kuvvetlerin oluşumunda manâlı bir etkendir


c Çekirdek

Yer ’in merkezindeki katmandır İç ve dış çekirdek olamak üzere ikiye ayrılır Dış çekirdek akıcı, iç çekirdek ise katı haldedirDemir ve nikel gibi elementlerden oluşmuş olup yoğunluğu maksimum olan katmandır


KITALAR
Kıtaların hareket ettiğinde kanıtlanmadığı bir dönemde bir bilim adamı, denizden oldukça uzak bir bölgede bir deniz canlısının fosilini bulmuştu Bu deniz hayvanlarının bir zamanlar oralarda yaşayan olduğu doğruysa dünya tarihine ilişkin mevcut teoriler hatalı demekti Heyecanla bulduğu fosili meşhur bir jeoloğa gösterdiğinde jeoloğun tepkisis şu oldu: ‘ ’Ümit ederim ama, bu gerçek değildir ’ ’ Jeolog, birilerinin deniz kıyısında yaptığı bir gezintiden sonra bu foslili orada düşürdüğüne inanmayı tercih etmişti!
Kıtaların hareket ettiği bize şahane gibi gelebilir Fakat hareket etmektedir ve bu hareketin hızı yılsa 12 santimetrekaredir
Yer kabuğunun hareketlerini izah etmek içi,n birçeok kuram ileri sürülmüştür Bunlardan ‘ ’kıtaların kayma teorisi ’ ’ 1915 yılında Alman bilim adamı Alfred Wegener (18801930) kadar ortaya konulmuştur Bu teoriye göre, kıtalar önceleri tek bir kıta olan Pangea ’yı meydana getirirken , 2 ve 3 zamanlarda parçalanarak birbirinden uzaklaşıp bugünkü günümüzün görünümünü almıştır Pangea ’nın varlığını doğrulayan kanıtlara fosillere rastlamaktayız Aynı canlıların fosillerine binlerce kilometre uzak bulunana kıtalar üzerinde rastlanmaktadır Bu şart, laf konusu kıtaların çok eskiden bitişik olduğunu düşündürmektedir Bu kıtalar bir araya geldiğinde bir bütününün parçaları gibi birbirini tamamlar Dünya haritasına bakacak olursak, kıtaların biçimlerinin tıpkı bir yapbozaun parçaları gibi birbirine uyduğunu görürürüz Örneğin aşşağıdaki şekilde de görülen bitki fosiline nugün birbirinden çok uzaktan bulunan Güney Amerika ,Afrika,Hindistan,Antarktika ve Avustralya ’da rastlanmasını başka nasıl izah edebilirdik? Güney Amerika ve Güney Afrika ’da anı hayvana ait fosiller bulunmuştur Şüphesiz bu hayvanın Atlantik ’i yüzerek aşmış olması düşünülemez
Günümüzde de yer kakabuğundaki hareketlilik devam etmektedir Peki bu durum nasıl gerçekleşmektedir? Çaydanlıktaki su alttan ısımaya başlar Alttan ısınan su genleşir, hafifler ve yukarı dürüst hareket eder Daha soğuk ve yoğunluğu fazla olan yukarıdaki su aşağıya doğru iner

Çaydanlık örneğinde olduğu gibi Manto ’da da yatay ve dikey doğrultuda hareketler vardır Çekirdek tabakası daha sıcak olduğundan Manto ’nun çekirdeğe yakın kısımlarında ısınma meydana kazanç Bunun sonucunda ısınsan malzemeler hafifler ve yükselir Manto ’nun yer kabuğu ile temas halinde olan kısım ise daha soğuk ve yoğun olduğundan aşağıya doğru çöker
Dünya, yapboz gibi birbirine tutturulmuş on büyük ve çok sayıda ufak levhadan oluşur Kıtalar bu levhalar üzerindedir ve onlar hareket ettikçe onlar da hareket eder Bu hareketler birbirine dürüst ya da birbirinden uzaklaşması biçiminde olabilir Mantoda ısı akımlarının neden olduğu bu hareketler esnasında
Levhalar birbirinden uzaklaşır, birbirlerine çarpar veya birbirlerini sıyırırlar Bu hareketlilik sonucunda Depremler ve volkanik faliyetlerim nedeni olan bu hareketliliğin levha sınırlarında olmasına şaşmamak gerekir


JEOLOJİK ZAMANLAR
Üstünde yaşadığımız Dünya ’nın günümüz koşullarına sahip olması için yaklaşık 46 milyar geçmiştir Dünya ’nın oluşumunu 24 saat olan bir günle kıyaslayacak olursak karşımıza fazla acayip bir tablo ortaya çıkar 0000 ’dan 0600 ’ya geldiğimizde ilk canlıları görürüz Saat 1400 ’te okyanuslarla daha karmaşık canlılar gelişir Saat 2200 ’de birincil sürüngenler, saat 2300 ’te dinozorlar ortaya çıkar ve bunlar 2330 ’dan önce soyları tükenerek ortadan kalkar İnsan ise 2400 ’e bir saniye kala Dünya sahnesindeki yarini alır






İÇ KUVVETLER

Dağ Oluşumu
(Orojonez)
Kıta Oluşumu
(Epirojenez)
Volkanizma
Yer Sarsıntısı
(Seizma)


Denizlere değin hareket eden buzullar, taşıdıkları malzemeleri deniz içersinde biriktirir Rüzgarların etkisi ile aşınan ve taşınan malzemeler deniz diplerinde biriktirilir Akarsular tarafından aşındırılan metaryeller taşınarak deniz diplerinde ya da jeosenklinal alanlarda bırakılır Jeosenklinal alanlar, milyonlarca sene süren birikimin sonucunda artan bir şekilde dolar ve kalınlığı binlerce metreye ulaşır
Okyanıs ve deniz diplerindeki jeosenklinallerde biriken kalın tortul tabakalar, yer kabuğunu yaratıcı levhaların birbirine yaklaşması sonucu bağlı basınçlara uğrar üst üste biriken tortul tabakaların sertlik derecesi birbirinden bambaşka olabilir Elastik yapılı tabakalar tabi basınçlara uğradığında kıvrılırken, sert yapılı tabakalar kırılırlar

Kıvrımın açılıp çanak şekli bölge kısmına senklinal denir Kıvrımın yükselip kubbemsi iekli alan kısmına antiklinal denir Kıvrılma sonucunda dağ sıraları oluşur AlpHimayala dağ sistemi kıvrımlı dağlara örnektir
Sert kütleler kıvrılamadığı için kırılmaya uğrayıp yatay ve düşey doğrultuda yer değiştirirler Bu yerde oluşan kırığa fay denir Fay boyuna blok halinde yüksekte kalan kütleye horat adı verilir

Dünya ’mız oluşumundan beri üç büyük orojenez, yani dağ oluşumuna sahne olmuştur 1 jeolojik zamanda Kaldonijen dağ oluşumu sırasında İskoçya ve Norveç ’teki dağlari 1 jeolojik süresince Appalaşlar, Urallar ve Orta Ren dağları, 3 Jeolojik zamanındaki son dağ oluşumunda ise Alpler, Andlar, Sarp Kayalık Dağları ve Himalayalar ortaya çıkmıştır

Yanındaki şekilde Hindistan levhasının milyonca yıl süren kayma süreci görülmektedir Bu işlem Tersiyer Devrinin ortalarında başlamıştır Hindistan levhası ile asya levhası arasındaki Tetis denizinde biriken tortular, Hindistan levhasının Asya levhasına doğrı hareket etmesiyle sıkışmış ve kıvrılarak yükselmeye başlamıştır Bu yükselme neticesinde Himayala Dağları oluşmuşturç Günümüzde de Hindistan levhasının kuzeye içten hareket etmesi hem depremlere keza de Himayaların yılda 5mm dek yükselmesine niçin olmaktadır Bu dağ sisteminin içinde Dünya ’nın en yüksek noktası olan Everest Tepesi (8850 m) yer alır

KITA OLUŞUMU (EPİROJONEZ)
Resimdeki tahterevallide kiloları denk olan iki kişinin oturduğunu düşüneleim Tahterevallinin duruşunda bir denge olacaktır Üüçüncü bir kişninin tahterevallinin bir karnına oturduğunu varsayarsak dengede bir başkalaşım görülecektir
Yer kabuğunu yaratıcı kevhalar tahterevalli örneğinde olduğu gibi manto tabakası üzerinde dengeli bir biçimde dururlar Buna izostasi (benzer denge) denir Oysa bu denge, yer kabuğu üzerinde meydana gelen çeşitli olaylar sonıucunda bozulabilir O halde;
· Akarsuların aşındırılmasına yan olarak taşınan ve çukur alanlarda biriktirilen maddeler dengeyi nasıl değiştirir?
· Pozitif miktarda aşınan dağların kütle kaybetmesi dengeyi nasıl etkiler?
· İklim değişikliği ile buzulların erimesi izostatik dengeyi nasıl etkiler?
· Kıtaların ağırlığını arttıran diğer olaylar var mıdır?


Deniz ilerlemesi (Transgresyon)
Karalar üzerinde meydana gelen volkanik faliyetler ve buzullaşma sonucunda kara kütlesinin ağırlığı artmaktadır böylece manto üstünde yüzer durumda olan kara kütlesi çökemeye uğrar Deniz suları karaya dürüst ilerler

Deniz gerilmesi (regrasyon)
Eskime ve buzulların erimesi sonucu karalar hafiflemekte ve yükselmektedir Karalar yükselince denizler gerilmekte, deniz latındaki alanlar kara halinde gelmektedir (Şekil 9)
Epirojenik hareketlere örnek olarak İskandinav Yarımadası ve Kanada verilebilir Buzul Çağında buralarda 12 km kalınlığında bir buzul örtüsü vardı Daha Sonra buzullar eriyince, karaların üzerindeki siklet azaldı ve mağmaya doğru gömülen bu kara parçaları tekrar yükselmeye başladı Çoğaltma, günümüzde de yavaşça devam etmektedir

VOLKANİZMA

Derinlik Volkanizması

Magma yerin zayıf olan dirençsiz noktalarındaki tektonik kırılma alanlarından yüzeye fışkırır Ama bu olay defalarca yaşanmayabilir Yer kabuğunun tabakaları arasına dek sokulan magma yüzeye çıkmadan çeşitli derinliklerde katılaşarak batolit, dayk, lakolit, sill gibi şekiller, oluşturur Bu şekiller, dış kuvvetlerin üst tabakaları aşındırması sonucu yüzeye çıkar

Üstünkörü Volkanizma

Yer ’in içinde bulunana magmanın çatlaklarından yeryüzüne çıkması ile volkanik püskürtme meydana kazanç Yeryüzüne meydana çıkan bu erişmiş kayalara lav denir Lavlar volkan dağının yamaçlarından aşağıda dürüst akar


Volkan patlaması

Volkanik faliyetler deniz aşağıda da devam eder ve patlamalar ile üst üste biriken malzemeler zamanla bir ada halini alabilir


Volkan bombası Lapilli

Volkanlardan meydana çıkan malzemelerden, boyutları 1 cm ’den küçük olanlara volkan tüfü, 1cm ’den büyük olanlara lapilli, daha büyük olanlara ise volkan bombası adı verilir
Volkanlardan etkinliklererine tarafından aktif volkanlar ve sönmüş volkanlar olarak ikiye ayrılır Aktif olanlar katı, istikrarsız ve gaz gibi öbür türde malzemeler çıkarırlar

Volkanın yığın kısmının çökmesi veya patlayarak parçalanmasıyla oluşan çukurluğa kaldera, volkanik alanlarda gazların basıncı ile üst kütleyi patlatarak oluşturduğu çukura maar adı verilir

Maar

Volkanik patlamalar esnasında iriliş ufaklı kayalar kilometrelerce uzağa saçılır Bunların birikmesi ile tüf tabakası oluşur

Volkan Şekilleri

Kül konisi Kalkan volkan
Bir volkanınm ürettiği magmaya yopğun ve akışkan ise kül, cüruf ve voplkan bombası üretir Bu unsurlar tekrar tekrar birikerek kül konileri oluşur

Akıcı lavların bir bacadan çıkarak birikmesi sonucunda oluşani geniş alanlı ve kubbemsi bir görünüşe sahip volkandır

Tabakalı Volkanlar
Magmadan öbür dönemlerde yükselen, fazla akıcı olmayan ayrı karakterlerdeki malzemenin birikmesi ile oluşur Türkiye ’nin en yüksek dağı olan Sızı Dağı bu şekilde oluşmuştur



DEPREMLER

Fay Tipleri
Levha hareketleri, yer kabuğunu yaratıcı tabakaların üzerinde çok büyük gerilimler oluşturur Bu gerilimler neticesinde sert olan tabakalar kırılır Bu kırık alanlar fay hatlarını oluşturur Fayların geçtiği sahalar çoğu kez kabuk tabnakasının altında üst mantoda biriken enerjinin kolaylıkla yeryüzüne çıktığı alanlardır Fay hatlarının geçtiği yerlerde zelzele riski de fazladır


Normal fay Zıt fay
Kırılan bloklardan birinin eğim yönünde çökmesiyle oluşur

Kırılan bloklardan birinin öteki blok ğzerinde yükselmesiyle oluşur

Doğrultu atımlı fay
Kırık her tarafında tabakalırn yatay yönde yer değiştirmesi ile oluşur *