Yutma bozuklukları tanı ve terapisi

Disfaji yani yutma bozukluğu yiyeceğin ağızdan alınıp mideye ulaşana kadar olan aşamalarda meydana gelen bir meseleler sonucunda ortaya çıkan sıkıntıların umum ismidir. Disfaji tüm yaş öbeklerinde ortaya çıkabilen yapısal ve fizyolojik anormalliklerden kaynaklanan bir durumdur. Yutma bozukluğu yutmanın üç temel aşamasında gerçekleşir. Oral faz, farengeal faz ve özefageal faz. Bu fazların her birinde gerçekleşen sıkıntılar oral disfaji, farengeal disfaji, özefageal disfaji olarak isimlendirilir.

Oral Disfaji: Yiyeceğin ağza alınması, ağız içinde bolus haline getirilmesi ve farenkse hakikat ilerletilmesinde görülen meselelerdir. Yutmanın oral fazı istemli olarak gerçekleşir. Bu fazda meydana gelen yutma bozuklukları umumi olarak nöroljik bozukluklar, azalan salya denetimi, ağız içinde ağrılı bir lezyon ya da kanserden kaynaklanan oral cerrahi sonrasında görülebilir. Demanslı bireylere de oral farkındalık azaldığından oral disfaji ortaya çıkabilir.

Farengeal Disfaji: Ferangeal fazda yiyecek farenkse geldikten sonra yumuşak damak kalkarak nazofarenksi kapatır böylelikle yiyecekler burun boşluğuna kaçmaz, gırtlak öne ve yukarı yanlışsız hareket eder bu da yiyeceğin soluk borusu ve akciğerlerine kaçışını önler. Bütün bu senkronizasyon çok kısa müddette gerçekleşir ve bu harika düzeneğin rastgele bir konumunda meydana gelen bir aksaklıkta farengeal disfaji görülür. Farenngal disfaji; inme, baş travmaları, spinal kord yaralanmaları, Myestania Gravis, Alzheimer, ALS, Parkinson, Multiple Sklerozis, baş ve boyun kanserleri, entübasyon ve trakesotomi üzere durumlarda görülebilir.

Özefageal Disfaji: Yiyeceğin ve içeceğin farenksten özefagusa geçerek mideye ulaşana kadar olan vadedir. Bu aşamada bireyler gerçekte özefagusta olan bir sorunu gırtlakta üzere tanımlayabilirler. Özefageal fazda iki temel sorun vardır. Birincisi mide açıklığının dar olması. Bu türlü bir durumda birinci semptom katı yiyecekler ile alınır. Diyet değişikliği bireyi rahatlatabilir. 2. sorun özefagusta olan peristaltik hareketlerin olmaması ya da hudutlu oluşu. Özefageal disfaji; Reflü, Özefageal Dismotiliy, Özefageal spazm, Özefagus yaralanmaları, Zenker diverticulum, Krikofareangeal Fonksiyon Bozukluklarında görülebilir.

Disfaji semptomları;

Yemek sırasında ve yemekten derhal sonra öksürme

Sıklıkla yutma sırasındaki zamanlama meselesinden kaynaklanan boğulma riski

Bireylerin yiyeceği boğazda kalıyormuş üzere hissettiklerini tanımlaması

Yutma sırasında ağrı hissetmeleri

Insanların boğazlarında bir yumru varmış üzere hisssetmelerini söylemesi

Daima olarak akciğer enfeksiyonu geçirmek

Yemek yeme ya da içme sırasında yahut derhal akabinde “ıslak” ses

Yutma için daha çokça güç ya da hengam harcanması

Gayrikâfi beslenmeden kaynaklanan ötürü kilo kaybı ve dehidratasyon (susuz kalma)

Yiyeceğin ağızdan taşması

Lokmanın ağızda tutulmasında sorun

Lisan hareketlerinin azalması

Lisan kökünde ve gırtlakta yiyecek kalması

Yiyeceğin yutma olmaksızın geriye akıllıca akması

Gecikmiş yutma

Oral zayıflık

Yiyeceğin buruna kaçması

Yiyeceklerin malûm bir konumda birikmesi

Kalıntı

Çok çokça lakin ehliyetsiz yutma

Yiyeceklerin soluk borusuna yanlışsız yönelerek ses tellerinin üzerinde kalması

Yiyeceklerin soluk borusuna yönelerek akciğerlere yönelmesi

Gırtlaktaki kasılmanın gayrikâfi oluşu

Reflü

Yemek borusunun açıklığının azalması ve zamanlama sorunu

Disfajiden Kaynaklanan Fonksiyon Bozuklukları

Oral ıslaklığın azalması

Lisan kökünün geri hareketinin azalması

Velofarengeal gizliliğin azalması

Hyolarengeal hareketin azalması

Havayolu gizliliğin artması

Farengeal kasılmanın azalması

Özefageal motilitinin artması

Üst özefeal sfinkterin açıklığının azalması (CP disfonksiyon)

Disfaji Nedenleri;

Oral Farengeal Karsinomlar

Retro ve parafarengeal abseler

Troid hipertrofileri

Larenks karsinomları

Orafarenks enflamatuar marazları

Servikal osteofitler

Özefagus patolojileri tümör vb.

Orofarengeal rezeksiyon

Farengeal poş ve divertiküller

Hipofarenks karsinomları

Larenjektomiler

Larenksin inflamatur illetleri

Dudak ve damak yarıkları

Nörojenik Kökenli Yutma Güçlükleri

Dimağ Kanaması sendromları

Baş ve boyun tümörleri

Baş ve boyun zedelenmeleri

Distoni, diskinezi öbeği marazlar

Serebral Paralizi

Multiple Sklerozis

Amyotrofik Lateral Sklerozis

Parkinson Marazı

Hungtington Koresi

Enfeksiyöz Marazlar

Siringomyoli, Siringobulbi

Menegiomlar

Myastenia Gravis

Nöromuskuler Marazlar

Akut dimağ kanaması

Multiple Sklerozis

Diğerleri…

Alzheimer

Histerikus Globus

Demans

İdiopatik Kökenli Disfajiler

Yaşlılık

Diabet vb. hastalıklarda yutma güçlüğü görülebilir.

Disfajinin Kıymetlendirilmesi

Bireyin medikal geçmişi, mevcut beslenme durumu ve birtakım klinik değerlendirilmeleri yapılmalıdır.

Değerlendirmede; Beslenme tüpü, paralizi olup olmadığı, öksürme yahut boğulma hissi, oral motor fonksiyonlar, oral hassasiyet, kas tonüsü, bilişsel durum, durumu, larenksin konumu, orafarengeal reflekler ve yutma kıymetlendirilmesi yapılmalıdır.

Ayrıntılı Yutma Kıymetlendirilmesi;

Yatak Başı Kıymetlendirme; Oral motor yapıya ve hareketlere, teneffüsüne, bireyin yiyecek ve içecekleri nasıl aldığına, konumuna, yutmasına, yutma sonrası ağız içi kalıntı olup olmadığına, sesin kalitesine, öksürme olup olmadığına bakılır.

Videofloroskopi (Modifiye Baryum Yutma): Bir konuşma terapisti ve radyolog tarafından yapılır. Bireye baryumlu bir yiyecek sunulur ve yutmanın tüm aşamaları görüntülenebilir. Böylelikle sorunun nerede olduğu belirlenebilir.

Fiberoptik Endoskopik Yutma: Bir konuşma terapisti ve bir kulak burun boğaz doktoru tarafından yapılarak; yutma gerçekleştikten sonra gırtlakta, ses tellerinin üstünde ve burun boşluğunda yiyecek kalıntısı olup olmadığına bakılır. Yiyeceklerin aspire edilip edilmediği hakkında bizlere malumat verir.

Yutma Terapisi

Yutma terapisinin iki hedefi vardır. Birincisi bireyin aspirasyon, malnütrüsyon ve dehisratasyon sıkıntılarının önüne geçilmesi ikincisi oral alımı tekrar sağlamak.

Yutma terapisinin planlanmasında gerçekleştirilmesi planlanan maksatlar üç kategoride sınıflanır.

Telafi Edici Stratejiler; Olmayan fonksiyonu telafi etmek için hazırlanmıştır. Bireyin postür değişikliği, duyusal girdilerin artırılması, protez kullanmı, yiyeceğin ağzın mütenasip alanına yerleştirilmesi üzere teknikleri içerir.

Kolaylatırıcı/Terapötik Stratejiler; Kaybolan ya da olmayan fonksiyonun geri kazanılması ya da var olan yapı ile tutarlı halde geliştirilmesini içerir. Oral motor egzersizler, larenks elevasyonu, larengeal saklılığı arttırmak için egzersizler ile fonksiyon geri kazanılmaya çalışılır.

Diyet değişiklikleri; Bireyin en yutabileceği en mütenasip kıvamın belirlenmesi

Elektriksel Ikaz Tekniği (VitalStim Terapi): Vitalstim Terapisi bilhassa orofarengeal yutma bozukluklarının terapisi maksadıyla geliştirilmiş, spesifik olarak farengeal, larengeal ve suprahyoid kasların uyarılmasını amaçlayan bir nöromuskular elektirik stimulasyonudur. Yutma terapisine şahsi üretilmiştir.

Ultrason, elektromyograpyhy, endoskopi, medya floroskopi; Bireye geri dönüt vererek kendi denetimini sağlaması için kullanılır.

Roth FP, Worthington CK., Treatment Resource Manual For Speech-Language Pathology 3rd., 2005, 6; 248-251.

Swigert NB, The Source for Dysphagia, 2000.