Akarsuların aşındırma şekilleri, Akarsu aşındırması

Nehir aşındırması hakkında bilgi, Akarsu aşındırma şekli,

Akarsu Aşındırması

1) Kimyasal yıpratma: Akarsuyun geçtiği yerlerdeki basit eriyebilen kayaları eriterek beraberinde taşıması olayıdır

2) Mekanik aşındırma: Akarsuların aşındırması daha çok mekanik yolla gerçekleşir

Mekanik Aşındırmada Etkili Olan Faktörler

1) Dere yatak eğimi,
2) Akarsuyun akımı,
3) Akarsuyun akış hızı,
4) Akarsuyun yük miktarı,
5) Akarsuyu yatağı çevresindeki bitki örtüsü,
6) Nehir yatağındaki kayaların özelliği,

* Akarsular aşındırma faaliyetini daha çok ağızdan kaynağa doğru geri aşındırma şeklinde gerçekleştirir

* Denize dökülen bir dere yatağını en son deniz seviyesine dek aşındırır Buna taban seviyesi (genel kural seviyesi) denir Göle dökülen çay da yatağını en son göl seviyesine değin yapar Buna da lokal kural seviyesi denir

Denge Profili: Akarsuların yatağını ağızdan kaynağa içten geri aşındırarak düzleştirmesiyle oluşan iç bükey eğriye denir Türkiye akarsuları denge profiline ulaşmamışlardır Sebebi : Türkiyenin bugünkü yer şekillerinin yakın bir dönemde oluşmuş olmasıdır

Nehir Aşındırması

Çay yatakları baştan başa akarken iki yoldan yıpratma yapar

1) Kimyasal Aşındırma:Toprak ve kayaların erimesi aracılığıyla olur Kayaların yapısına suyun sıcaklığına ve içindeki CO2 miktarına bağlıdır Erime sıcaklıkta arttığı için kimyasal yıpratma yaz aylarında ve tropikal bölgelerde daha fazla olur

2) Mekanik Yıpratma:Akarsuların toprak ve kayalardan parçalar koparması ile oluşur Akarsuyun mekanik yıpratma gücü şu etkenlere bağlıdır:

a) Su Miktarı (Cereyan):Bir akarsuyun taşıdığı su miktarı arttıkça aşındırma gücüde artar bu nedenle çok su içeren büyük akarsular daha fazla aşındırırlar Su fazlalığı sebebiyle bir çay üzerinde en fazla aşındırma ilk olarak ağız kısmında olur Ve yatağın kazılması da buradan geriye doğru ilerler buna geriye yıpranma denir
b) Akış Hızı:Aşındırma üzerinde etkili olan ikinci etken akarsuyun akış hızıdır Bu da eğime bağlıdır Eğimin fazla olduğu bölgelerde akarsular daha çabuk akar,yıpratma güçleri artar Mesela Türkiye'deki akarsular saniyede akıttıkları toplam su miktarı bakımından fazla zengin olmadıkları halde yataklarında eğimin artı olmasından nedeniyle artı aşındırırlar
c) Tartma Miktarı:Akarsuyun taşıdığı kum,çakıl,mil gibi maddeler akarsuyun aşındırma kazma araçlarıdır böylece siklet ne kadar çoksa aşındırma da o kadar pozitif olur
d) Zeminin Özelliği:Yıpratma akarsuyun geçtiği yerlerdeki kayaların özellikleri ile de ilgilidir Kum çakıl gibi gevşek maddeler daha kolay koparılıp aşındırılır Dirençli kayalar,katılaşım kayaları ve sert kum taşları aşınmaya daha uzun zaman aleyhinde koyarlar Akarsuyun geçtiği alanlar bitki örtüsünden mahrum ise aşındırma işlemi daha da artar

AKARSULARIN AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ

DENGE PROFİLİ Akarsular yataklarını eğimin pozitif olduğu yerlerde derine doğru,eğimin eksik olduğu yerlerde ise yanlamasına aşındırırlar Bir akarsu yatağını derine doğru aşındırdıkça yatak eğimi azalır,deniz seviyesine yaklaşır Hiç bir akarsu yatağını deniz seviyesinden daha derine aşındıramaz buna taban seviyesi denir Taban seviyesine ulaşmış akarsularda derine yıpratma sona erer Akarsuyun ağız bölümü su miktarının çokluğuna emrindeki olarak taban seviyesine daha kısa sürede ulaşır buralarda derine yıpratma olmaz ama kaynağına (geriye) içten derine yıpratma artarak devam eder Buna geriye aşındırma yada boylu boyunca yıpratma denir Geriye Doğru aşındırma sonucunda nehir boyunu geriye uzatır Su bölümü alanını yararak komşu akarsuyun yada kollarından birini kendine bağlayabilir Bu olaya kapma denir Bu olay nedeniyle çay havzaları genişleyebilir Aşındırma sürdükçe akarsuyun yatak eğimi azalır, akıntı hızı yavaşlar Derine aşındırma azalır ve az daha sona erer Bu duruma erişmiş bir akarsuyun yatağında başlangıçtaki pürüzler,şelaleler ortadan kaldırılmıştır Çay yatağının ağzından kaynağa içten uzanan profili iç bükey düzenli bir çarpık halindedir Buna denge profili denir Denge profiline ulaşmış akarsular yavaş akışlı ve enerji potansiyelleri eksik olur bununla beraber bu akarsular nakliyecilik için elverişlidirler Türkiye'deki akarsular çoğunlukla denge profilini almamış akarsulardır Bunun nedeni Türkiye'nin bu günkü yeryüzü şeklini yakın bir jeolojik devirde (IVZaman başları) almış olmasıdır Nitekim Türkiye'nin IIIZaman sonunda peneplen halinde iken IVZaman başında toptan yükselmiş olduğu tespit edilmiştir Bunun sonucu olarak Türkiye'de dağlara oranla daha geniş yer kaplayan ova ve platolar yükseklerde kalmış ve akarsuların denge profili de bozulmuştur böylece Türkiye'deki akarsulardan nakliyecilik sahasında istifade edilememektedir

Vadiler

Akarsuların yataklarını derine ve yanlamasına aşındırması ile oluşan ve aralıksız inişi olan uzun çukurlardır Öbür şekilleri vardır

a)Boğaz Vadi:Yüksek yerlerde derine yıpratma ile oluşmuş vadilerdir Yamaçlar dik vadi dardır Dağları enine yaran dere vadileri Türkiye'de kuzey ve güney yönlü ulaşımda huzur sağlar Bunlara yamaç vadileri de denir Örnek Marmara da Gevye Boğazı,Küre dağlarında Kızılırmak vadisi Canik Dağlarında Yeşilırmak Vadisi,Akdeniz de Çubuk ve Gülek boğazları gibi

b)Kanyon Vadierine aşındırmayı tamamlayan akarsuyun geçtiği bölgenin Epirojenik hareketler sonucu yükselmesi yada denizlerin çekilmesi sonucu nehir yatağını baştan derinleştirir Bu Nedenle vadi yamaçlarındaki seki(taraça) denilen basamaklar oluşur Kalkerli arazilerde öbür kayaların erimesi sonucunda da kanyon vadi oluşur Mesela Akdeniz'de Göksu Kanyonu gibi

c)Çentik Vadi:Bazı vadilerin profili V biçimindedir Bu cins vadilere çentik vadi denir Bu müşteri vadiler başlıca akarsuların yukarı çığırlarında oluşurlar aynı zamanda akarsuların ilk oluştukları dönemdeki genç vadilerdir

d)Yatık Yamaçlı Vadi:Yanlamasına aşındırmanın pozitif olduğu ve yamaçların yatıklaştırıldığı yerlerde vadilerin profili genişler ve yatık yamaçlı vadiler meydana kazanç Bu alıcı vadilerin genel olarak alüvyonla dolgun geniş bir tabanları da vardır

e)Geniş (alüvyal) Tabanlı Vadi:Yandan aşındırmanın etkisi ile genişleyen vadilerdir Eğimin azalmasına emrindeki olarak birikmelerle alüvyon bir taban oluşmuştur

Menderes (Büklüm Menderesli Sızıntı)

Akarsular yataklarını yanlara doğru da aşındırırlar sular bazen bir yamaca bazen ötekine çarpar Çarpma ile yamaçların altı kazılır,zamanla yıkılır ve daha fazla geriler Bu Nedenle bir dere vadisindeki girintiler çıkıntılar büklümler halini alır Bu büklümler büyüdükçe vadi genişler yamaçlar geriler Bir akarsu vadisinde mendereslerin oluşması yatak eğiminin azalmasına bağlıdır Bir akarsuda mendereslerin artması bu akarsuyun :

Yatak eğiminin azaldığını
Uzunluğunun arttığını
Hızının azaldığını
Yıpratma gücünün azaldığını gösterir

Türkiye'de bilhassa Ege bölgesinde bulunan akarsular (Gediz,BakırçayKMenderes,BMenderes) son derece belirgin menderesler meydana getirirler

Peri Bacaları

Peribacaları volkanik tüf ve millerle kaplı yamaçlarda sellenme sonucunda meydana gelirler Yamaçtaki tüf ve miller arasında yer yer daha dayanıklı tabakalar veya bloklar varsa bunlar altlarındaki yumuşak kısımları sellenmeye karşı korurlar Bu Nedenle üzerine şapka gibi bir kaya parçası duran sütunları hatırlatan garip şekiller meydana gelmiş olur Peribacaları ülkemizde bilhassa Ürgüp ve Nevşehir dolaylarında görülür Peribacalarının şekillenmesinde bununla beraber rüzgarın da dolaylı etkisi vardır

Kırgıbayır (Badlands)

Sel sularının etkisi ile yamaçlar yarılır ve bununla birlikte gittikçe yatıklaşır bu vesileyle benzeri verimsiz bölgelerde eksen ve tüf gibi maddelerden üretilmiş yamaçlar üzerinde fazla sık sel yarıntılarından oluşmuş allak bullak ve üzerinde dolaşılması çok güç olan bazı şekillerde meydana kazanç bunlara kırgıbayır adı verilir

Dev Kazanı

Akarsuların çağlayan yaparak düştüğü yerlerde oluşan aşınım şekillerdir

Platolar

Akarsular göre derince kazılmış yarılmış düzlüklerdir bu düzlükler eski peneplenlerin gençleşmesiyükselmesi sonucunda oluşurlar Bazıları da lav düzlükleridir

Peneplen (Yontukdüz)

Akarsular yerkabuğunun yüksek kısımlarını aşındırarak çukur yerleri doldurarak yeryüzünü düzleştirmeye çalışırlar İrili ufaklı bir fazla akarsu kadar yapılan aşındırmaya ast olarak çok uzun bir süre sonucun da tüm arazi alçalmış engebelik bakımından silikleşmiş olur Böylece karaların yüzeyi deniz seviyesi yakınlarına dek alçaltılır ve hafif dalgalı bir düzlük haline dönüşür Çay aşındırması sonucunda meydana gelen bu gibi düzlüklere peneplen adı verilir Türkiye IIIZamanın sonlarında peneplen halinde iken IVZamanın başlarında tümden yükselmiş ve peneplen yüzeyi yükseklerde kalmıştır *