Doç. Dr. Evren Bolgün uyardı: Aynı hatalar tekrar ediliyor, daha dibe gidiyoruz

Işık Üniversitesi Öğretim Vazifelisi Doç. Dr. Cihan Bolgün, Türkiye ekonomisi'nin 2013'ten beri yaşadığı enflasyon üzerindeki kur artışına uzun müddet dayanmasının mümkün olmadığına dikkat çekerek, “Doların yılı 7 liradan kapatacağı ihtimali her geçen gün düşüyor” dedi. 

Türkiye son yıllarda daima iniş patikası izlediğini daha taban düzeylerin görünmediğini vurgulayan Bolgün, Türkiye'nin en can yakıcı sorunun da işsizlik olduğunu işsiz kalanların rahat işe dönemeyeceklerini bunun da önemli toplumsal meseleleri beraberinde getireceğini söz etti. Bu periyotta insanların gereksinimleri dışında borçlanmaması gerektiğini anlatan Cihan Bolgün ile kur şokunu ve koronavirüsün iktisat üzerine tesirlerini konuştuk. 

MAALESEF TIPKI KUSURLAR TEKRAR EDİYOR

* Şu anda Türkiye iktisadında yaşanan kur şokunun nedenleri nelerdir, nerelerde kusur yapıldı?



Albert Einstein "Aynı şeyi tekrar tekrar yapmak ve farklı sonuçlar beklemek deliliktir" demiştir. Maalesef yeniden birebir yanılgılar tekrar ediyor. Kusur nerede yapıldı? Ocak 2020'den itibaren faizin enflasyonun altına indirilmesiyle yapıldı. Mevduat faizleri de negatife çekildi. Şu anda enflasyon yüzde 11.8. Geçen ayki net mevduat faizi yüzde 6.5. Bu sürdürülebilir bir durum değil, kur şokuna girerken birinci yanılgı bu. Aşarı derecede negatif faiz uygulaması. İkincisi Merkez Bankası'nın (TCMB) para siyaseti. Ben buna 2020 model para siyaseti diyorum. Zira son 20 yıldır bunun benzerini görmedik. TCMB kamunun elindeki dövizleri swap kanalıyla piyasaya satıyor. Bu türlü bir sistem sürdürülebilir değil. TCMB haziran ve temmuz aylarında 45-50 gün ortasında dolar kurunu 6.84-6.87 ortasında sabit tuttu. O vakit da TL/dolardaki bu sabitliğe fazla kanmamak lazım demiştim. Tek seferde süratlice yukarıla çıkacak diye de uyarmıştım. Döviz rezervlerini de gereksiz yere erittik. 2 yılda 105 milyar dolar TCMB rezervi kullanıldı. TCMB'nin şu anda swap hariç net rezervleri eksi 33 milyar dolara düşmüş. Kur şokunu tetikleyen üçüncü bahis döviz rezervinin erimesidir.

Dördüncü bahis döviz gelirindeki ani duruş. Bunu pandemi yüzünden tüm dünya yaşadı. Turizmi Türkiye için çok kıymetli döviz girdisi sağlıyor. Geçen yıl 35 milyar dolar gelmişti, bu yıl en yeterli ihtimalle 20-25 milyar dolar eksi yazacak. İhracatta da yaklaşık 26 milyar dolarlık bir döviz kaybı olacaktır. İki kalemden 45 milyar doların üzerinde eksi yazacağız. Yılbaşından bu yana portföy çıkışlarını da sayarsak 60 milyar doları buluyor. Direkt yatırımlar da düşüyor. 

Türk halkı sisteme güvenmediği için son 7 yılda 100 milyar dolar döviz satın aldı ve tarihin en yüksek düzeyine geldik. Bunu engellemek için yapılan tüm eforlar bir işe yaramadı. Yüzde 1'lik kambiyo vergisi, valör uygulaması hiç bir işe yaramadı.

FAİZ YÜKSELTİLMELİ

* Düzenleme yapılırken uzamaların ikazları dikkate alınmıyor mu? 



- BDDK Faal Rasyosu var. Ben buna Yerli ve Ulusal Rasyo diyorum. Etkin Rasyosu Basel kriterlerinin dışında İstanbul kriterleri herhalde uygulanıyor. Kredi büyümesini bilhassa ferdî tarafta çok önemli patlattık. Yüksek ölçüde muhtaçlık, konut, taşıt kredisi verdik. BDDK bir bakıma bankalara risk al diyor. Riski denetim etmesi gereken kurum risk alınması istikametinde telkinlerde ya da zorlamalarda bulunuyor. 

Bu uluslar ortası risk kurallarına karşıt bir durum. BDDK birkaç adım sonrasını düşünmeden düzenleme yaptığı açık. Şu andaki uygulamalar banka etkin kalitesini bozmakta, kredi artışını frenlemek için verilen TL, kur üzerinde baskı uygulamakta. Artık bir hafta içinde ansızın yüzde 7 yükselen kuru denetim altına almak için de tekrar her zamanki birebir kusurlar yapılıyor. Yeniden Merkez Bankası dolaylı vergi artırıyor. Gösterge faizini artırmayıp etrafından dolanıp fonlama maliyetini üste çekiyor. İletisi piyasaya yanlışsız vermek istiyorsanız resmi faizi şu anda yüzde 11.8 olan enflasyonun üzerine çekersiniz. Bu yaklaşım para siyasetinin aktifliğini zayıflatıyor. Kur 7.38'lerden 7.20'lere fikir kur indi demek için erken. Bu biçimde yaklaşarak kalıcı kur trendi başlatmamız çok güç. 

DÜZENLEMELERİN DÜZENSİZLİĞİ

* Türkiye iktisadında kriz yalnızca kur endeksli düşünülüyor, sizce Türkiye iktisadının asıl sıkıntıları nelerdir?

Türkiye'deki tüm krizler genelde kur kaynaklı olmuş. Herkes TL'nin bedel kaybına bağlı olarak yatırım kararlarını alıyor. Türkiye'nin en büyük sorunu işsizlik. Yüzde 30'un üzerinde geniş tarifli işsizlik oranıyla karşı karşıyayız. 10 milyonun üzerinde işsiz var. 3.5 milyon kişi de önemli biçimde fakirlik düzeyine indi. Enflasyon çok yüksek. Hazine'nin nakit açığı artıyor.  Vergi gelirlerinde tahribat nedeniyle hükümet dolaylı vergilere önemli formda yükleniyor. Bu yıl büyük olasılıkla kurumlar vergisi geliri ile ÖTV çok yakın gelecek. 1 yıl içinde yaklaşık 170 milyar dolar dış finansman gereksinimi var. Türkiye'nin yaklaşık 200 milyar portföy çıkışları da dahil dolar döviz muhtaçlığı olduğu ortaya çıkıyor. Bu sistemin sürdürülebilirliği kıymetli bir sorun. 

V BİÇİMİ BÜYÜME OLMAYACAK

* Kurdaki Çıkış Nasıl Durdurulabilir, Hükümet Elindeki Tüm Estrûmanları Kullandı Mı?



Hükümet tüm estrûmanları kullanmadı tabi ki. En başta TCMB'nin gerçek manada gerçek bir faiz artışı yapması gerekiyor. TL en bedelsiz pozisyona gelmişken manşet enflasyonun üzerinde TCMB gösterge faizi yüzde 12'ye çekmesi gerekirdi. Bunu bugün değil dolar süratle arttığı haftada TCMB'nin harikulâde toplanıp faizi artırsaydı kur bu düzeye gelmezdi. 

Tabi sorunu kalıcı tahlili de bu değil. Merkez'in faizi yüzde 8.32 iken piyasanın faizi kısa vadelerde yüzde 14'e çıktıysa demek ki halihazırda yanlışlık var. TCMB gelecek haftalarda evvel faizi 9.75'lere kur tarafındaki gidişat bilakis dönmezse faizi de artırmak zorunda kalacak. Bu saatten sonra Türkiye'nin döviz gereksinimini rahatlıkla çevirebilmesi için uluslar ortası oyunculara bir finansman formülü ortaya getirmesi gerekiyor. Güç inşaat büyük şirketlerin problemli kredi sorunlarını çözmesi gerekiyor. Finansman dediğinizde hassas mevzu tekrar IMF'ye geliyor. Türkiye iktisadı şu andaki imgesiyle yüzde 5 büyüme patikasını yakalaması mümkün değil. V biçimi bir büyüme olmayacak. En uygun ihtimalle yüzde 3 büyür. Büyümenin kalitesi sürdürülebilirliği ve dış kaynak gereksinimi rezerv yetersizliğinin çözülmesi üzere çok temel sorunlarımız var. Kamu kurumlarını yine özerk hale getirmemiz gerekiyor. Kamu bankalarında sermaye sorunu tekrar ortaya çıkacak. Bankaların geri dönmeyen kredi sorunu tekrar ortaya çıkacak. 

Döviz geliri olmayan tüm şirketlerin döviz formunda borçlanması yasaklanmalı.  Kamu tarafında liyakat ve işi bilen şahısların atanması lazım. Bir de yapısal reformalar. Yapısal ıslahattan artık anladığım iktisat değil. Sistemsel sorun, parlamenter sisteme geri dönüş. Hukuk sisteminin 2007 öncesi ayarlarına geri dönmesi, bağımsız yargı üzere kavramlar geliyor. 

ESKİ DÜZEYE GELMEK SIKINTI

* Kurlarda süratli yükselişte faiz adımı gelirse çok süratli bir düşüş de bekleyebilir miyiz?

Bu tam emme basma tulumba üzere çalışmıyor piyasalarda. Faizi enflasyonun üzerine çektiğiniz vakit kur ister istemez geriye gelecektir. Lakin bu en yüksek düzey 7.38 oldu faizi yükseltiğinizde kuru 7.15-7.20'lere çekersiniz, bir anda 6.85'lere çekemezsiniz. Zira sorunlar ortadan kalkmış değil. Siz o şoku yedikten sonra şokun başladığı yere gitmeniz için hakikat adımlar atarsanız bile muhakkak mühlet sona gidersiniz. Rezervlerle ilgili, piyasaya yaptığınız müdahalelerle ilgili geri dönüş yapmayacağınıza nazaran yalnızca faiz artışıyla yapılacak atılım kısa vadeli kısa vadeli portföy yatırımların gelişini cazip hale getirirsiniz. Bu çok kalıcı olmayacak. Kurda yüzde 6-7 yükseliş olmuştur, önemli bir faiz artışı yapıldığı vakit yüzde 60-70'ini geri verir. Lakin 6.85 ve altına inmesi çok güç olur. Öbür adımların da birlikte atılması gerekiyor.



Goldman Sachs, 6 ay için 8 TL varsayımı yapıyor. Bunu bir kenara almak lazım. Türkiye ekonomisi'nin 2013'ten beri yaşadığı enflasyon üzerindeki kur artışına uzun mühlet dayanması mümkün değil. Bu yıl yeniden enflasyonun üzerinde bir kur artışıyla kapatacağız. Bu ister istemez gerçek kesim bilançolarındaki tahribatı da artıracak. Türkiye iktisadı büyük açmazlarla karşı karşıya. 

BU SAÇMALIK BİR YERDE PATLAYACAK

* Kredi çekip dolar ve altın alan var. İthalattaki artışın stokçuluk eğiliminden kaynaklandığı tabir ediliyor, bu bir yerde patlamaz mı?

Kamu bankaları yüzde 0.64 ile kredi verdi. Enflasyon yüzde 12 iken kamu bankaları 15 yıl vadeli 1-2 yıl geri ödemesiz konut, taşıt kredileri verdi. Bu saçmalık bir yerde patlamaz mı patlayacak tabi ki. Faizler daha da artacak yıl sonuna yanlışsız. Kur daha da artarsa faiz enflasyon hedeflemesi yeni bir platoya hakikat evrilir. 

BEDELİ BÜYÜYEMEMEK

* Koronavirüs salgının ekonomik boyutu ne kadar derin olacak?

Türkiye iktisadı yüksek enflasyon, daralan büyüme, resesyonist bir stagflasyon yaşıyor bu çok net. Büyüme yok, yüksek işsizlik var. Bedeli büyüyememek tarafında ödediğini düşünüyorum. 2013'ten bu yana Türkiye ekonomisden 200 milyar dolar gitti. Bu kıymetli bir sorun. 

Virüse karşı Türkiye'nin attığı adımlar daha çok kredilendirme siyaseti biçiminde oldu. Kamu bankaları üzerinden yurttaşları borçlandırmaya çalıştık. Yurttaşı geleceklerini 5 yıl ipotek altına alacak kararlara zorladık aslında. 

* Yıl sonunda enflasyon, kur, işsizlik, büyüme öngörünüz nedir?

Enflasyon yıl sonunda yükselecektir. Yüzde 12-13 mü olacak o da döviz kurunun geleceği düzeye bağlı. Doların yılı 7 liradan kapatacağı ihtimali her geçen gün düşüyor. Bu olursa enflasyon yüzde 11.50 olabilir. 

İşsizlik oranının hiçbir manası yok. Bundan sonra işsizliğe değil istihdamdaki kayba bakın. Burada yıllar öncesine geri dönüyoruz. Şu anda 2.5 milyonluk kayıp var. Bunlar rahat işe dönemeyecekler. Bu da önemli toplumsal sıkıntıları beraberinde getirecektir.

Covid-19 öncesinde de aslında Türkiye 2018'den bu yana istikrarlı büyüme rotasında değil. Bu yıl da büyüme negatif olacak. Son 5 yıla bakarsanız büyüme yüzde 2.5'lere gelmiş. 

DAHA TABANA GİDİYORUZ

* Türkiye İktisadı İçin Bir Kurtuluş Reçetesi Var Mı?



Şu hapı al, her şey düzelecek o denli bir şey yok tabi. Türkiye son yıllarda daima iniş patikası izlediği için bu durumdan çıkışta da tabanı görmeden çıkamayacağımızı düşünenlerdenim. Her yıl daha da tabana iniyoruz. 

* Daha da tabana mi iniceğiz? 

Evet o denli gözüküyor. Daha tabana gerçek gidiyoruz. 2013'ten bu yana daima göstergeler aşağıya gidiyor. Gerçek iktisat, yanlışsız diplomasi hakikat kapsayıcı bir siyasi iç siyasetin da izlenmediğini görüyoruz. Krizin taban düzeylerinin ikinci ve üçüncü çeyrek olduğunu düşünüyorum. Üçüncü çeyrekte üste çıkış olabilir lakin çıktığımız yer indiğimiz yerden farklı olmayacak. 2019'da yüzde 1 büyüme bu yıl sonunda yüzde 2.5 küçülmelerde kalacağız. Dolaysıyla iniyoruz. Bunun ileride büyük tesirleri olacaktır. Bu düzeylerde istihdam kayıplarını Türkiye diğer periyotlarda yaşamadı. 

* Yurttaşa bu periyotta neler öneriyorsunuz?

Şu anda işi olan insanların işlerine dört elle sarılmaktan öbür durumu yok. İşsiz kalanın şu anda sisteme geri denmesi çok çok güç. Vatandaşın harcama tarafını çok düzgün formda denetim etmesi gerekiyor. Bu periyotta kredi alıp yatırım yapmak yanlışsız bir hareket değil. Borçlanarak krediyle geleceğini ipotek altına almak yanlış bir karardır. İnsanların gereksinimleri dışında borçlanmaması gerekiyor bu devirde. 

Bu yıl aslında çok külfetli bir yıl. Bu devir yurttaşlar ve bilhassa işsiz kalanlar açısından çok çok güç bir periyot. Bu durum sürdürülebilir değil. Ekonomimiz zati sağlıklı değildi. Covid-19 da üzerine tuz biber ekti.  

Şehriban Kıraç/Cumhuriyet