İnsomnia (uyuyamama hastalığı) nedir ve nasıl tedavi edilir?

İnsomnia, uyuklamak için yeterli süre ve fırsat olmasına karşın, uykuya dalma veya uykuyu sürdürmede veya her ikisinde zorluk çekilmesi ve bu durumun, kişinin gündüz yaşamını olumsuz etkilemesi olarak tanımlanır İnsomnia uykunun kalitesinin fena ve miktarının az olmasından da kaynaklanabilir
İnsomnia fazla sık görülen bir rahatsızlıktır ve toplam nüfusun %30 ila %50 ’sinde görülür Nüfusun takriben %10 ’u ise kronik (uzun süreli) insomniadan felakete uğramış olabilmektedir
İnsomnia, yetişkinlerde daha sık görülmesi ve bu sıklığın yaşla birlikte artmasına rağmen, çocuklar dahil almak üzere her yaştan insanı etkileyebilen bir durumdur genel olarak kadınlar, erkeklere kadar daha sıklıkla bu durumdan etkileniler
İnsomnia, semptomların süresine tarafından üç sınıfa ayrılabilir:
Bir hafta veya daha kısa süren insomnia geçici insomnia olarak adlandırılabilir;
Kısa süreli insomnia bir haftadan uzun sürer ama üç haftadan daha kısa bir sürede geçer;
Uzun süreli ya da kronik insomnia ise üç haftadan uzun sürer
İnsomnia keza uyku hijyeni, tıbbi rahatsızlıklar, uyku bozuklukları, gerginlik faktörleri ve sanki durumlar gibi insomnianın aşağı yatan nedenlere tabi olarak da sınıflandırılabilir
İnsomnia ile kısa süreli uyku ve uyku yoksunluğu gibi kullanılan diğer benzer terimler arasında fark yapılması önemlidir
Kısa süreli uyku, insomnianın tanımında başlıca semptom olarak açıklama edilen gündüz yaşamının negatif etkilenmesi gibi bir koşul olmadan, daha kısa zaman uyku ihtiyacı olan bazı kişiler için alışılagelmiş olabilir
İnsomniada uyku için tatmin edici süre ve fırsat varken, uyku yoksunluğu durumunda isteğe alt veya bilinçli bir şekilde uykudan kaçınmakdan nedeniyle uyuklamak için süre ve fırsatın olmamasından kaynaklanan bir uykusuzluk durumu laf konusudur
İnsomnianın Sebepleri Nelerdir?İnsomnianın pek fazla sebebi olabilir ve daha önce de belirtildiği gibi insomnia, altta yatan nedenlere yan olarak sınıflandırılabilir
İnsomniaya niçin olan durumsal faktörler ve stres faktörleri arasında aşağıdakiler sayılabilir:
jet lag (saat farkından nedeniyle uzun uçak yolculuğu sonrası sersemlik)fiziksel olarak rahatsız edici unsurların olması (sıcak, soğuk, aydınlık, gürültü, tanıdık olunmayan etraf),ayrı vardiyalarda çalışmak,stresli yaşam koşulları (boşanma ya da ayrılık, sevilen bir kişinin hayatını kaybetmesi, işini kaybetmek, sınava hazırlanmak),yasadışı uyuşturucu kullanımı,sigara içmek,yatmadan önce kafein alımı,içki zehirlenmesi ya da alkol yoksunluğu veyabazı ilaçlarBu faktörlerin birçok kısa süreli ve geçici olabilir ve bu nedenle de, altta yatan etken ortadan kalktığında veya düzeltildiğinde insomnia iyileşebilir
Uyku HijyeniUyku hijyeni insomniada önemli bir rol oynayabilir Uyku hijyeninin fena olması aşağıdakiler gibi fiziki faktörleri içerir:
yatak odasının uyumak dışarıya şeyler için kullanılması,uykudan önce yemek yemek yeme ya da çalışma yapma,aç karnına yatma,fazla pozitif gürültü ya da aydınlatma olan bir odada uyuma veyayatakta iş yapmaTıbbi ve Psikiyatrik DurumlarTıbbi ve psikiyatrik durumlar da insomnianın gelişmesinde katkıda bulunabilir
Sık görülen bazı tıbbi durumlara misal olarak aşağıdakiler verilebilir:
kronik yürek veya akciğer hastalığından kaynaklanan nefes alma problemleri (astım, kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH),konjestif yürek yetmezliği,obstrüktif uyku apnesi (uyku sırasında solunum duraklamaları),obezite,reflü,hipertiroidizm (tiroid hormonlarının yüksek olması),üriner sistemle ilgili sorunlar (sık idrara çıkma, idrar kaçırma),kronik sancı,fibromiyalji,Parkinson hastalığı veyademans (bunama)İnsomniaya neden olabilecek, sık görülen psikiyatrik sorunlar arasında aşağıdakiler yer alır:
buhran,psikozmani,anksiyete (kaygı) veyatravma sonrası stres bozukluğu (TSSB)İnsomniaya niçin olabilecek sık görülen bazı psikolojik durumlara örnek olarak şunlar verilebilir:
menopoz,adet döngüsü,gebelik,ateş veyaağrıİnsomniaya yol açan diğer nedenler uyku bozuklukları ile ilgili olabilir, örnek olarak:
uyurgezerlik,uyku apnesi (uyku sırasında solunum duraklamaları),sıkıntılı etap sendromu (uyku sırasında bacakta hissedilen ve bacakların hareket ettirilmesiyle hafifleyen hastalık),devirli uzuv hareketi bozukluğu (uyku sırasında bacağın istemsiz olarak sürekli hareket ettirilmesi) veyasirkadiyen ritm uyku bozukluğu (biyoloji ile ilgili saatin düzeninin bozulmasından nedeniyle bayağı olmayan uyku saatleri)İnsomnianın Öteki Sebepleri Nelerdir?Burada sıralanan durumların yanı sıra, illa oysa altta yatan bir nedene yan olmayan diğer insomnia türleri de vardır İnsomnianın sık görülen türlerinden bazıları bu bölümde ele alınacaktır
Psikofizyolojik insomnia
Psikofizyolojik insomnia veya primer insomnia, öğrenilen davranışların uykuya engel olduğu bir insomnia türüdür Bu durumdan felakete uğramış kişiler kafalarını boşaltamazlar (görüşler birbiriyle yarışır) ve uykuya dalmaya çalışırken zihinsel fonksiyonları artar Laf konusu hastalık uzun süreli bir soruna dönüşebilir ve yatağa girmek gelişen bir endişe ve zihinsel uyarılma ile bağdaştırılmaya başlanır, bu da kronik insomniaya neden olur Bu koşul, kronik insomnia değerlendirmesi için formel uyku çalışmalarına katılan insanların yaklaşık %15 ’nde geçerli olabilmektedir
İdiyopatik insomnia
İdiyopatik (keskin bir nedeni olmayan) insomnia (çocuklukta başlayan insomnia ya da hayat boyu görülen insomnia) çocuklukta başlayan ve erişkinlikte de devam edebilen, daha nadir görülen bir rahatsızlıktır (genç erişkinlerin ya da ergenlerin %1 ’inde) Bu durumdan muzdarip kişiler uykuya dalmakta ve uykuya devam etmekte güçlük çekerler ve gündüzleri kesintisiz bitkin olurlar Bu koşul teşhis edilmeden önce daha sık görülen diğer rahatsızlıkların değerlendirilip, ihtimaller arasından çıkarılması gerekir Söz konusu rahatsızlık ailesel olarak görülebilmektedir
Paradoksal insomnia
Paradoksal insomnia aynı zamanda subjektif insomnia ya da uyku seziş bozukluğu olarak da adlandırılır Bu koşul söz konusu olduğunda kişi, insomniadan şikayet edebilir ama, bir gecelik formel bir uyku çalışması yapılsa, normal bir uyku düzenine sahip oldukları görülecektir
İnsomnia İçin Risk Faktörleri Nelerdir?
İnsomniaya yol açabilecek altta yatan nedenlerin çeşitliliğinden dolayı, insomniaya özgü risk faktörleri bulunmamaktadır Daha önce sıralanmış olan tıbbi ve psikiyatrik rahatsızlıklar çare edilmezse veya çare edilmeleri zorsa, insomnia için tehlike faktörü teşkil ettikleri düşünülebilir Yeniden yukarıda bahsedilen bazı duygusal ve çevresel koşullar da insomnia için tehlike faktörü olma özelliği taşıyabilirler
İnsomnianın Belirtileri Nelerdir?
Gündüz yaşamının negatif etkilenmesi insomnianın belirleyici ve en sık görülen semptomudur
Öteki semptomlar aralarında şunlar yer alır:
gün içinde bitkinlik,gündüzleri uykululuk hali,duygu durum değişiklikleri,dikkat ve konsantrasyonun zayıf olması,enerjinin tükenmesi,anksiyete (kaygı),sosyal işlevlerin kötüleşmesi,baş ağrıları veyapılan hata ve yanlışların artmasıİnsomnia ile ilgili olarak ne vakit doktoruma başvurmalıyım?
çoğunlukla, geçici durumsal faktörlerle ilişkili insomnia vakaları, tetikleyici etmen ortadan kalktığında veya düzeldiğinde, kendi kendine iyileşecektir Fakat, insomnia kalıcı olursa veya tıbbi ya da psikiyatrik bir rahatsızlıkla ilişkili olduğu düşünülüyorsa bir doktor tarafından tıbbi değerlendirmenin yapılması gerekebilir
İnsomnia ile diğer uyku bozukluklarının değerlendirilmesi ve tedavi edilmesi konusunda uzmanlaşmış doktorlar da vardır Uyku apnesi (uykuda solunum duraklamaları), uyku bozuklukları konusunda uzmanlaşmış olan pulmonologlar (akciğer doktorları) kadar değerlendirebilir ve tedavi edilebilir Uyku bozukluklarını değerlendiren ve deva olan öteki doktorlar ise uyku bozuklukları alanında uzmanlığı olan nörologlardır
İnsomnia Nasıl Teşhis Edilir?
İnsomnianın değerlendirilmesi ve teşhisi, hastanın tıbbi ve psikiyatrik öyküsünün eksiksiz bir şekilde hekim tarafından alınması ile başlar Yukarıda da bahsedildiği gibi, böylece fazla tıbbi ve psikiyatrik hastalık insomniadan sorumlu olabilir
Herhangi bir olağandışı durumun tespit edilebilmesi için genel bir fizik muayenenin yapılması önemlidir; *zeka olarak durumun ve nörolojik fonksiyonların değerlendirilmesi; yürek, akciğer ve batın muayenesi; kulak burun boğaz muayenesi ile boyun ve bel çevresinin ölçülmesi gibi Rutin olarak alınan ilaçların değerlendirilmesi ve uyuşturucu, içki, sigara veya kafein kullanımı da tıbbi öykünün alınmasının manâlı bir kısmını teşkil etmektedir Söz konusu durumlarla ilgili her türlü laboratuvar tetkiki veya kan tahlili de değer biçme zarfında yapılabilir
Hastanın aile üyeleri ile yatak arkadaşlarına da, hastanın uyku düzeni, horlaması veya uyku esnasındaki hareketleri hakkında sorular sorulması gerekir
Uyku alışkanlıkları ve düzeni ile ilgili spesifik sorular, yapılacak değerlendirmenin manâlı bir kısmını oluşturur Hastanın uyku öyküsünü alırken aşağıdaki hususlara odaklanılır:
uykunun süresi,uykunun zamanı,uykuya dalma zamanı,uyanma sayısı ve süresi,sabahları uyanma zamanı vegün üçerisinde uyuklama zamanı ve süresiUyku düzeninin daha doğru bir şekilde değerlendirilebilmesi namına bu parametrelerin günlük olarak kaydedilmesi amacıyla uyku kayıtları veya günlükleri tutulabilir
Uyku öyküsü alınırken ayrıca, insomniayla ilişkili olabilecek mümkün semptomlarla ilgili sorular da genellikle sorulur Hekim, hastanın gün içindeki işlevselliğinin nasıl olduğu, bitkinliği, konsantrasyon ve uyarı sorunları, uyuklamaları ve insomniada sık görülen öteki semptomları ile ilgili sorular sorabilir
Öteki tanısal tetkikler, her insomnia hastası için zorunlu olmasa da, insomnia değerlendirmesinin bir parçası olarak başvurulabilir
Polisomnografi, uyku apnesi (uykuda solunum duraklamaları) gibi durumlardan şüphelenildiği zamanlarda, uyku merkezlerinde yapılan bir testtir Söz konusu testte kişinin, uyku merkezinde bütün bir gece baştan başa kalması gerekir ve bu süre dahilinde kişinin yürek hızı, beyin dalgaları, solunumu, hareketleri, oksijen seviyeleri ve diğer parametreleri izlenir sonradan, elde edilen veriler, uyku apnesini teşhis etme veya ihtimaller arasından tümdengelim üstüne özel olarak eğitim almış bir doktor tarafından analiz edilir
Aktigrafi ise bir takım durumlarda uygulanabilecek daha tarafsız bir testtir ama insomnia değerlendirmesinin rutin bir parçası değildir Aktigraf, uyurken ve uyanıkken hastanın hareketlerini algılayan bir hareket dedektörüdür Günler ya da haftalar boyunca kol saati gibi takılır ve uyku düzeni ve hareketlerini vermek üzere hareket verileri kaydedilir ve inceleme edilir Bu test primer insomnia, sirkadiyen ritm bozukluğu ya da uyku seziş bozukluğu vakalarında üstünlük sağlayabilir
İnsomnia Nasıl Çare Edilir?İnsomnianın tedavisi büyük ölçüde altta yatan nedene bağlıdır Belirgin bir şekilde durumsal bir faktörün insomniaya niçin olduğu durumlarda, laf konusu faktörün düzeltilmesi veya ortadan kaldırılmasıyla * genelde, insomnia iyileşir Örneğin yaşanan hastalık, jet lag veya yakında olacak olan bir sınav gibi geçici bir stresli durumla ilişkili ise o süre, laf konusu gerginlik faktörü geçtiğinde insomnia da iyileşmiş olacaktır
genel olarak insomnianın tedavisi, ilaç kullanılmayan veya davranışçı yaklaşımlar ile ilaç tedavisi seçeneklerine ayrılabilir İnsomnianın başarılı bir şekilde çare edilebilmesi için her iki yaklaşım da gereklidir ve bu yaklaşımların bir arada kullanılması, yaklaşımlardan birinin tek başına kullanılmasından daha etkili olabilir
İnsomnianın bilinen bir tıbbi veya psikiyatrik rahatsızlıkla ilişkili olduğu durumlarda yerinde görülen çare, insomniaya karşın spesifik bir tedaviye ilave olarak insomniayı ön planda tutan bir tedavinin uygulanmasıdır Altta yatan niçin yeterince dikkate alınmazsa, hastayı tedavi etmek için keza ilaç tedavisi hem de hap dışı tedavilerle ne dek kavgacı önlemler alınırsa alınsın insomnia olasılıkla devam edecektir
İnsomnianın ilaç dışı tedavileri nelerdir?
İnsomniadan muzdarip şahısların tedavisinde kullanılması önerilen o kadar fazla teknik mevcuttur Bunlar ilaç dışı stratejilerdir ve başlıca, insomniaya yönelik ilaç tedavileri ve altta yatan tıbbi veya psikiyatrik rahatsızlıkların tedavisi gibi insomnia için bahşedilen diğer reçetelerle birlikte, hastanın evde uygulaması tavsiye edilen yöntemlerdir
Laf konusu davranışçı tekniklerin en önemlilerinden bazıları uyku hijyeni, uyarıcıların kontrolü, rahatlama teknikleri ve uyku kısıtlamalarıdır
Uyku hijyeni nedir?
Uyku hijyeni insomniada uygulanan hap dışı tedavilerin bileşenlerinden birisidir ve uykuya dalma ve uykuda kalma süreçlerini iyileştirebilecek kolay adımları içerir Uyku hijyeni aşağıdaki stratejilerden oluşur:
Kendinizi dinlenmiş hissetmenize yetecek dek uyuyun, ondan daha sonra yataktan çıkın (fazla uyumayın)Düzenli bir uyku programını takip edinKendinizi uyumaya zorlamayınAkşam üzeri veya akşamları kafein taşıyan içecekler tüketmeyinYatmadan önce alkol almayınSigara içmeyin, bilhassa de akşamlarıYatak odanızı, uykuyu özendirecek şekilde düzenleyinAç karnına yatmayınYatmadan önce gerginlik ve vesvese durumlarını ortadan kaldırınYatmadan önceki 45 saat içerisinde olmamak kaydıyla, uyumlu olarak çalışma yapınUyarıcıların denetleme edilmesi insomnia için nasıl yararlı olabilir?
Uyarıcıların kontrolü kavramı, uykuya dalmaya tezgâhtar tekniklere atıfta bulunmaktadır Söz konusu teknikler, yatak odasında uykuyu teşvik eden bir ortamın oluşturulması amacıyla kullanılmaktadır Uygulanabilecek bazı kolay yöntemler şunlardır:
Yatağı niyetlenmek, okumak, televizyon izlemek, yemek ya da öteki zeka olarak uyarıcı aktiviteler için değil, sadece seks ve uyuklamak için kullanın
Sadece kendinizi uykuya hazır hissettiğinizde yatağa girinYatak odası içindeki ve etrafındaki tüm ışıkları söndürün ve gürültüleri giderinFazla uyumayı durdurmak için her sabahleyin aynı saatte kalkınYatağa girdikten sonra 20 dakikadan uzun bir sürede uykuya dalamazsanız, kalkın ve her tarafta uyumaya hazırlanmış olana dek bir takım rahatlama tekniklerini deneyin
İnsomnianın hap dışı tedavisinin bir parçası olan rahatlama teknikleri, kuytu bir şekilde oturarak veya uzanarak, her seferinde vücudun belirlenmiş bir bölgesindeki kasların gevşetilmesini içerir Bu teknik, vücudun daha da rahatlaması için, derin ve gevşek bir şekilde nefes alma ile birlikte uygulanabilir
Uyku kısıtlaması nedir?
Uyku kısıtlaması, sadece uyku amaçlı olarak yatakta geçirilen zamanın kısıtlandığı, insomniaya yönelik uygulanan diğer bir hap dışı davranışçı tedavi yöntemidir İnsomniası olan öyle çok birey sabahları uyandıktan sonradan yatağın içinde uzun vakit kalabilmektedir Bu şekilde fazla uyuma sirkadiyen ritmi bozabilir ve bir sonraki gece uykuya dalmayı daha da zorlaştırabilir
Her gece uykuda geçen reel zamanın kaydını yetişmek içi uyku günlükleri kullanılır ve yatakta geçen toplam zaman kısaltılarak, yatakta geçen zaman ağır ağır uykuda geçirilen gerçek zamanla eşitlenir Bu usul süre içerisinde ağır ağır fazla uyumayı azaltmakta ve ortadan kaldırmaktadır Keza, yatakta geçirilen vakit gerçek uyku süresine yaklaştıkça, uyuma motivasyonu artar ve uyku daha verimli olur
İnsomnianın tedavisinde hangi ilaçlar kullanılır?
İnsomnianın tedavisinde kullanılan hap sınıfları, benzodiazepin ve benzodiazepin içermeyen sakinleştiriciler gibi, hiptonik ve rahatlatıcı ilaçlardır
Benzodiazepin sınıfındaki öyle çok hap insomnia tedavisinde başarılı bir şekilde kullanılmaktadır, en sık kullanılanlar aralarında aşağıdakiler yer alır:
Kuazepam (Doral),Triazolam (Halcion),Estazolam (ProSom),Temazepam (Restoril),Flurazepam (Dalmane) ileLorazepam (Ativan)Bir başka sık kullanılan benzodiazepin olan diazepam (Valium), daha uzun süren yatıştırıcı etkisinden dolayı genel olarak insomnianın tedavisinde kullanılmaz
Benzodiazepin içermeyen sakinleştiriciler de insomnianın tedavisinde çoğunlukla kullanılmakta ve yeni ilaçların birçok bu grupta yer almaktadır En sık kullanılanlardan bazıları:
Zaleplon (Sonata),Zolpidem (Ambien veya Ambien CR, Zolpimist, Intermezzo) ileEszopiklon (Lunesta)Beyinden salgılanan ve uykuyu tetikleyen bir kimyasal olan melatonin, destek olarak insomnianın tedavisinde denenmiştir Melatonin seviyelerinin düşük olduğu bilinen hastalardaki spesifik durumlar hariç, insomnianın sık görülen türlerinin tedavisinde genelde etkisiz olduğu görülmüştür Melatonin reçetesiz olarak alınabilmektedir
Melatonin mekanizmasını taklit ederek etki bildiren bir insomnia ilacı olan ramelteon (Rozerem) daha yeni bir ilaçtır İnsomniası olan belirtilen hasta gruplarında etkili bir şekilde kullanılmaktadır
Sakinleştici veya hipnotik sınıflarında olmayan ve insomnianın tedavisinde kullanılan başka ilaçlar da vardır Rahatlatıcı antihistaminler, difenidramin (Benadryl) sakinleştirici etkilerinden dolayı uyku ilacı olarak kullanılmaktadırlar; ama, öyle çok bağlı etkiden ve ertesi gün uzun vakit sersemlik yapmasından nedeniyle bu ve benzeri ilaçların bu şekilde kullanılmaları öğüt edilmez
Bazı antidepresanlar örneğin, trazodon (Desyrel), amitriptilin (Elavil, Endep), doksepin (Sinequan, Adapin) bununla birlikte depresyondan muzdarip olan hastalarda, insomnianın tedavi edilmesi için etkin bir şekilde kullanılabilir Rutin olarak bu amaç için kullanılmaları genelde nasihat edilmese de, bir takım antipsikotik ilaçlar da insomnia tedavisinde kullanılmaktadır
Adı geçen bu ayrı ilaçları danışacak ve her birey için spesifik olarak hangisinin en iyi seçenek olabileceğine karar verecek en iyi kişi bir doktor ya da uyku uzmanıdır Bu ilaçların böylece çoğunun istismar edilme ve bağımlılık yapma potansiyeli vardır ve tedbirli bir şekilde kullanılmaları gerekir Söz konusu ilaçların hiçbirisi, reçete eden doktorun gözetimi olmadan kullanılmamalıdır
İnsomnianın geleceği nasıl görünmektedir?
İnsomnianın geleceği genel olarak olumludur Pek çok insomnia vakası geçici durumsal stres faktörleri ile ilişkilidir ve söz konusu şart ortadan kalktığında sorun basit bir şekilde çözülür Uzun süreli (kronik) insomnia vakalarında ise tıbbi ya da psikiyatrik nedenlerin araştırılması ve tedavi edilmesi gerekir İnsomnianın tedavisi için ilaç tedavileri ve ilaç dışı evde uygulanabilecek tedaviler mevcuttur ve genellikle başarıya ulaşılmaktadır
İnsomniaya Genel Bakış
İnsomnia, uyuklamak için tatmin edici olanak olmasına rağmen, uyku kalitesinin ve miktarının kötü olması sebebiyle gündüz yaşamının olumsuz etkilenmesi ile tanımlanan bir durumdur
O Kadar çok tıbbi ve psikiyatrik rahatsızlık insomnianın oluşmasından sorumluluk sahibi olabilirBazı durumlarda insomnia, herhangi bir altta yatan nedenle ilişkili olmayabilirİnsomnianın tedavisi için böylece çok faydalı hap dışı davranışçı teknik mevcutturİnsomnianın*tedavisinde hap dışı stratejilerle birlikte hap tedavileri yaygın bir şekilde kullanılmaktadırUyku uzmanları, uzun süreli (kronik) insomnia vakalarının değerlendirilmesi ve tedavi edilmesinde kayda değer bir rol oynayan tıp doktorlarıdır