İslam Medeniyeti (Harika bir Yazı)

Arkadaşlar 29072005 tarihli Zaman Gazetesinde çıkan harika bir yazı Biraz uzun ama harika bir yazıMutlaka okumanızı tavsiye ederim

Kim demiş İslam büyük bir medeniyet değil diye

PROF DR FUAT SEZGİN
GOETHE ÜNİVERSİTESİ ARAPİSLAM TARİHİ ENSTİTÜSÜ DİREKTÖRÜ

1943 yılında İstanbul Üniversitesi’nde şarkiyat tahsiline başladığımda, dünyanın, geçmişte ve bugün için en büyük şarkiyatçısı olarak tanınan Hellmut Ritter’in öğrencisi olmak şans ve nimetine kavuştum O bana, fazla tembel bir öğrenci olmadığıma inanınca, doğal bilimlerle, özellikle matematik ile ilgilenmemi, modern matematiğin temelinde İslâm bilginlerinin kitaplarının bulunduğunu söyledi, misal olarak elHârezmî, İbnü Yûnis, İbnü’lHeytem ve elBîrûnî’nin adını andı

Onların Batı dünyasında tanınan en büyük bilginler seviyesinde olduğunu söyledi O gün eve gittim, çok zor, uykusuz bir gece geçirdim Bir taraftan genç hafızamda eve götürdüğüm dört isimden başka çok şey bilmek aşkı, öbür taraftan, ilkokula başladığım ilk haftalarda süslü püslü hanım öğretmenimden duyduğum söz: “İslâm bilginlerinin, dünyanın bir öküzün boynuzu üzerine oturduğuna inandıkları Sabahın olmasını, hocama çok çok şeyler sorma saadetine kavuşma anını sabırsızlıkla bekledim

Batı; İslâm medeniyetinin devamı

O günden bugüne kadar tam 61 yıl geçti Bazı küçük sarsıntılar bir tarafa, bu geçen zaman zarfında sadece bir gerçeği öğrenmenin peşinde koştum: İslâm kültür dünyasının bilimler tarihindeki yeri nedir? Daha genç kuşakların Türkiye okullarında bizim kuşaklarımızdan Müslümanların bilimler tarihindeki yeri ile ilgili, ne kadar farklı olumlu veya olumsuz şeyler öğrendiklerini bilemiyorum Ama bu hususta gözden kaçmayan bir gerçek var ki, o da genellikle Müslümanlar, bu arada Türkler İslâm kültür dünyasının bilimler tarihindeki yerini ya çok az biliyorlar, ya hiç bilmiyorlar veya elan bu kültür dünyasına karşı çok yanlış görüşler taşıyorlar Batı dünyasının bugünkü üstün durumu birçok Müslüman’da özellikle Türklerde adeta bir aşağılık duygusu uyandırıyor Ortada gözden kaçmayacak bir gerçek var ki, o da birçok Türk aydını, Batı dünyasına ulaşabilmenin çaresini Türk topluluğunu dinden kurtarmakta buluyor

Ben altmış yıllık çalışmam sırasında her gün biraz daha fazla İslâm uygarlığını tanımanın ve tanıtmanın Batı dünyasına ulaşma davası bakımından en sağlam, daha doğrusu tek yol olduğuna inandım Bugünkü bilgime göre, ki bunu gerçeğe oranla çok yoksul buluyorum genç Batı uygarlığını İslâm uygarlığının değişik, coğrafî ve iktisadî şartlar altında gerçekleşen devamı olarak görüyorum Bu anlamda İslâm bilimleri Yunan bilimlerinin bir devamı olarak gelişti Diğer taraftan Yunan bilimlerinin temellerinin eski Mısır ve Babilonya bilimlerine dayandığını, bilimler tarihi yavaş yavaş ortaya koyuyor Benim için bilimler tarihi bir bütündür Bilim tarihçisinin ödevi bu bütünü meydana getiren parçaları gerçeğe uygun bir şekilde, hislerden, önyargılardan uzak, tam bir objektivite ile değerlendirmek ve tanıtmaktır

Bugünkü Batı bilimlerinin İslâm bilimlerinin bir devamı olduğu hususundaki görüşümü birçok Alman meslektaşlarıma, enstitümüzün müzesini ziyarete gelen misafirlerin bir kısmına ilettiğimde onlar bunu hemen hemen yadırgamadılar, sadece bana şu soruyu sordular: İslâm dünyasındaki bilimlerin böyle bir yüksek düzeye ulaşmış olması ile bağdaşamayacak bugünkü geriliği nasıl aydınlatırsınız? Şüphesiz bu soru sizin de kafanızı meşgul ediyor Buna sözlerimin sonunda kısaca dokunacağım

Size sunmak istediğim basit tablonun seyrek çizgileri şunlar: Müslümanlar tarih sahnesine çıkışlarının ilk 20 yılı içinde önce Romalıların, daha sonra Bizanslıların elinde bulunan Suriye ve Mısır’daki kültür merkezlerini ele geçirdiler Bununla Müslümanlara Yunan bilimlerinin ilk kapıları açılmış oldu Takip eden üçüncü on yılda onların gemilere sahip olması, Kıbrıs’ı, Rodos’u işgal edip Sicilya sahillerine dayanmaları tarihin şaşırtıcı hadiseleri arasında bulunuyor Bu her şeyden önce onların yeni vatandaşlarına ister yeni dini kabul etmiş, ister etmemiş olsunlar çok iyi muamele etmiş, hürmet ve tolerans göstermiş olmalarının ürünüydü Müslümanların azınlık din mensuplarına karşı tanıdıkları tam hürriyet, kurdukları medeniyetin yapıcı prensiplerinden biri idi Bizler Osmanlıların bu paha biçilmez prensibi iyi değerlendirmiş olmaları ile öğünebiliriz Bu prensibin yüksek değeri ancak öbür kültür dünyalarıyla karşılaştırıldığında daha iyi anlaşılabilir İslâm’ın ilk yüzyılında Yunancadan, Süryaniceden, Farsçadan ilk tercümeler yapıldı Bunu yapanlar eski kültür merkezlerinin mensupları idi, destek ve arzu Emevî halifelerinden geliyordu Müslümanlar dünyanın yuvarlak olduğu fikrini Yunanlılardan ve İranlılardan kuşkusuz kabullendiler Daha ilk yüzyılda okuyup yazma ilgisi bir yaygın hastalık gibi bütün İslâm dünyasını etkiledi Ben şahsen, aynı yüzyılın sonuna doğru gelişen okuyup yazanların sayısının o çağın hiçbir yeriyle ölçü kabul etmez bir düzeye ulaştığına inanıyorum

İslâm’ın 15 yıllarında Abbasî halifesi bazı Hint astronomlarını Bağdat’a davet etti Onların beraberlerinde getirdikleri Siddhânta, ki Sanskritçenin çok hacimli, en çok gelişmiş astronomi ve matematik kitabı idi, Arapçaya tercüme edildi Bu işi başaranlar eski İran ekolünün Müslüman mensupları idi Bununla genç kültür dünyasında ilmî astronomi başlamış bulunuyordu Yunanlıların tanımadığı sıfır sayısı ve Hintliler arasında gelişen trigonometrik elemanlar İslâm dünyasına girdi Onlar sinüs manasına gelen jîva terimini ğîb diye Arapçalaştırdılar Bu sonradan yanlış olarak Latinceye cep manasına sinüs diye tercüme edildi İlerleme büyük bir hızla gelişiyordu İkinci yüzyılın sonuna kadar Batlamyos’un zor ve hacimli Elmajest adlı astronomi kitabı, Öklid’in geometrisi ve daha pek çok kitap Arapçaya tercüme edilmiş bulunuyordu, hatta şerh ve tenkit işine başlanmıştı Kısacası ikinci yüzyılın üçüncü yüzyıla dönümü ilmin birçok alanında alma ve benimseme (resepsyon ve asimilasyon) çağı yaratıcılık safhasının eşiğine dayanmıştı Abbasî devlet adamlarının, Hint dinlerini araştırmak maksadıyla ikinci yüzyılın sonlarına doğru Hindistan’a araştırıcı gönderdiğini düşünürsek, ilmî hareketin ne büyük bir süratle geliştiğini kolayca anlamış oluruz Daha ikinci yüzyıl yani milâdın 8 yüzyılının sonuna doğru Yunanlılardan alınan atomizmin büyük gelişmeler kazandığını söylemek isterim Bunun İslâm dünyasındaki gelişmesinin, Avrupa’da 20 yüzyılın ilk yarısındaki düzeyde olduğunu şarkiyatçılardan biri ileri sürüyor

Bilimin temelini Müslümanlar attı

Aynı yüzyıl, tüm bilimler tarihinin en büyük şahsiyetlerinden birinin ortaya çıkışına şahit oldu Bu Câbir ibnü Heyyân idi O, Yunanlılarla daha sonraları doğu Akdeniz çevresi kültür merkezlerindeki gelişmeleri değerlendirerek kimyayı kantitatif ve kalitatif prensiplere dayanan bir bilim olarak kurdu Bu bilimi İslâm dünyasındaki bazı küçük katkılar bir tarafa daha yeni bir düzeye kavuşmak için 900 ila 1000 yıl bekledi Kimya ile başlayan bu büyük bilgin zamanla hemen hemen bütün doğal bilimlerle uğraştı Câbir büyük bir doğa bilgini olarak gelişti O, Allah’ın insana verdiği kabiliyetin adeta sınırsız olduğuna inanıyordu İnsanın kâinatın en son sır perdelerini yırtmaya muktedir olduğuna, canlı ve cansız varlıklar yaratabileceğine inanıyor, hiç olmazsa teorik olarak bunun mümkün bulunduğunu savunuyordu Her şeyden önemli olanı bu problemin milâdın 8 yüzyılında İslâm dünyasında korkusuzca yazılabilmesiydi O aynı zamanda 700 hayvansal ve diğer doğal sesleri kapsayan bir sistem kurmaya çalıştı Fizik onda, doğada saklı olanı açığa çıkarma kanunu diye ifadesini buluyor, doğadaki her zerrenin, zerrelerin birbirlerine olan etkisinin, hatta bütün insanî duyguların matematikman ölçülebileceğine inanıyordu Bunu “Um almîzân (ölçü ilmi) diye adlandırıyordu Câbir’in yaşadığı yüzyılda, bütün doğal bilimler bir tarafa, filoloji inanılmaz bir düzeye ulaşmıştı Sîbaveyh’in o çağda yazılmış çok hacimli sistematik gramer kitabının benzerine hangi kültür dünyasında rastlanacağını bilemiyorum

9 yüzyılın başlarında Halife elMe’mûn, Bağdat’ta Beytü’lHikmet adıyla bir akademi kurdu Bu bilgin halifenin başkanlığında bir araya gelen Müslüman, Hıristiyan, Yahudî ve Sabiî dinine mensup bilginler yeni tercümeler yapıyor, eski tercümeleri düzeltiyor ve ilmin çeşitli alanlarında araştırmalar yapıyorlardı Halife elMe’mûn astronomide sağlam neticeler almak gayesiyle biri Bağdat’ta diğeri de Şam’da iki rasathane kurdurdu Bunlar bilimler tarihinin tanıdığı ilk gözlemevleri idi Çalışmalar çok zaman halifenin katılması ile oluyordu Aynı halife astronom ve matematikçilerinden Ekvator’un uzunluğunu ölçmelerini istedi Onlar bu işi hayranlıkla karşılanacak yüksek ilmî metotlarla sonuçlandırdılar Onların ulaştığı değer bugün bildiğimiz uzunluktan ibarettir Yaklaşık kırk bin kilometre

Halife elMe’mûn, 70 kadar bilgini bir dünya haritası yapmak ve bir coğrafya kitabı yazmakla ödevlendirdi Tabiatıyla onlar her şeyden önce bilinen Marinos’un haritası ve Batlamyos’un coğrafyasına dayanmak zorunda idiler Tabiatı ile bir kuşak boyunca başarabilecekleri doğrultmanın ve yeniliklerin bir sınırı vardı Onların bundan 20 yıl önce Topkapı Sarayı’nda bulduğum dünya haritası coğrafya tarihi üzerindeki düşünceleri büyük çapta doğrultmaya zorluyor Onu sadece Batlamyos’un adını taşıyan harita ile karşılaştırmak yeter Meselâ elMe’mun haritasında Atlas ve Hint okyanusları Batlamyos’taki içdeniz halinden kurtulmuş, karaları kuşatan gerçek şekli bulmuşlardı

19 yüzyılda çözülebilen gerçekler

Halife elMe’mûn zamanında üç cebir kitabı yazıldı Bunlar Babilonya, Yunan ve Hintliler tarafından bilinen birinci ve ikinci dereceden denklemleri ilk defa ayrı bir bilim dalı olarak ortaya koyuyorlardı Cebir alanında kaydedilen gelişmeleri birkaç cümle ile özetlemek istiyorum: İlk üç cebir kitabının ortaya çıkışından 50 yıl kadar sonra elMâhânî adındaki bilgin bir geometrik problemi üçüncü dereceden bir denkleme çevirdi, ama denklemi çözemedi Üçüncü dereceden bir denklemin ilk çözümünü milâdın 950 yıllarında Ebû Ca’fer elHâzin adlı matematikçi ve astronom parabol konstrüksyonu kullanmak suretiyle başardı 11 yüzyılın ilk yarısında İbnü’lHeytem bir optik problemini dördüncü dereceden bir denklemle çözdü Küçük bir yanlışlıkla Latinceye çevrilen problem, Prohlema Alhazeni adı altında 13 yüzyıldan itibaren Avrupalı bilginleri altı yüzyıl kadar uğraştırdı İbnü’lHeytem’in çözümü ancak 19 yüzyılda kavranabildi

11 yüzyılın sonlarına doğru Ömer Hayyâm, çözüm yolları çoğalan üçüncü dereceden denklemleri bir sisteme bağlayan ilk kitabı yazdı Hayyâm’ın kitabının Avrupa’ya ulaşmadığı sanılıyor, ama onunkine benzeyen denklem konstrüksyon ve çözümleri 17 yüzyılda Rene Descartes, Frans van Sehooten ve Edmund Halley’in kitaplarında karşımıza çıkıyor Bu benzerlik sorununu geçen yüzyılın ilk yarısında ele alan matematik tarihçisi Johannes Tropfke, adı geçen Avrupalı bilginlerin ‘Ömer Hayyâm’ın sonuçlarına kendi gayretleri ile ulaştıklarına inanıyor, öncellerinin kitabının Avrupa’da tanınmadığından aynı denklem ve çözümlerinin daha önce bilinmediğine hayıflanıyordu O bir bakıma haklı, ama aynı sonuçların İslâm dünyasından Avrupa’ya başka vasıtalarla ulaşıp ulaşmadığı sorunu bugün için açık bulunuyor

15 yüzyılın ilk yarısında Giyâtüddîn elKâşî dördüncü dereceden denklemlerin 70 tipini tanıyordu Modern matematikle bu sayı 65’e indiriliyor Bu denklem konusundan sonra milâdın 9 yüzyılına dönüyorum Astronomide 9 yüzyılda Dünya’nın Güneş etrafında döndüğünü veya aksini ileri süren görüşlere rastlıyoruz 19 yüzyılda Dünya’nın kendi etrafında döndüğü görüşünü savunanlar çoğaldı 11 yüzyılda bu görüş bazı sebeplerle bırakıldı

9 yüzyılda rasat netice ve ölçülerinde çok büyük başarılar elde edildi Meselâ Güneş’le Dünya’nın yıllık en uzak mesafe noktasının sabit olmayıp değiştiğini fark ettiler 11 yüzyılda yörüngedeki ilerlemenin yıllık 12,09 saniye olduğunu sapladılar Günümüzde bu değer 11,46 saniye olarak biliniyor Bu, çok yüksek bir gözlem tekniği, araç ve matematiği gerektiren sonuç 17 yüzyılda Johann Kepler’e ulaşmıştı O, bunun nasıl başarıldığını bilmek için bazı çağdaşları ile yazışıyordu Kısaca söyleyeyim, elBîrûnî bu hususta yılın dört bölümünde yapılan gözlemlerin sonuçlarını infinitezimal matematikle değerlendirmişti

Astronomi alanından bir misal daha: 10 yüzyılın ilk yarısında yerküresi ekseninin eğiminde bir değişikliğin olabileceğini düşünmeye başladılar Bunu saptayabilmek için aynı yüzyılın ikinci yarısında eski Tahran’da özel bir rasathane kuruldu Varılan sonuç şu: Dünyanın ekseni sürekli olarak azalıyor Gök mekaniği 19 yüzyılda aynı sonucu doğruladı İnfinitezimal matematiğe 9 yüzyılın ikinci yarısında yöneldiler Arşimed’in bu konudaki gayreti onlara ulaşmamıştı Ayrı yoldan giderek yüzyıllar boyu gerçekleşen bir gelişmenin en yüksek noktasını 15 yüzyılda Giyâtüddîn elKâşî’de buluyoruz O geometrik olan ve olmayan cisimlerin hacmini (oylumunu) ve yüzlerini ölçebiliyordu