Osmanlıda malikane sistemi nedir

Osmanlıda Malikane sistemi ve Malikne sisteminin özellikleri

XVII yüzyılın sonlarından XIX yüzyılın ortalarına dek iltizamda denenmeye girişilen yeni sistem maliknedir Bu sistemde iltizamlar, o süre dek kaydedilen sürelerin en uzunu ile, kaydı hayat şartı ile veriliyordu Bir mukataanın iltizamını malikne olarak bölge kişi hayatta kaldığı zaman boyunca onu elinde bulundurma hakkını da almış oluyordu Haklarını bildiren beratı aldıktan sonradan, hazineye ve mükelleflere karşı herhangi bir kanunsuzluk yapmadıkça maliknesinin elinden alınması laf konusu değildi Bu, XVIXVII yüzyıllardaki uygulamalardan fazla bambaşka bir garanti getiriyordu Vde bakımından olduğu kadar, rekabet ve peşin şartları bakımından da daha önceki iltizamdan çok öbür özellikleri vardı Rekabet sıkı bir peşine düşüp takip ve kontrol aşağı etkin şekilde işletiliyordu Mültezim malikne olarak satın aldığı aidat kaynağı için hazineye evvelden saptama edilmiş ve yıldan yıla değişmeyeceği garanti edilmiş sabit bir yıllık vergiyi ödemekle yükümlü olacaktı Sistem, vergilendirilen kaynakların üretim kapasitelerini geliştirmeye mültezimleri desteklemek nedeniyle bunu yapıyordu Zira bu sayede artacağı umulan aidat gelirlerinin hazineye ödenecek sabit yıllığın üzerinde kalan kısmı mültezimlere ait krı oluşturacaktı Mültezim aidat kaynağını gelecekte kazanabileceği bu muhtemel krların bir nevi kapitalizasyonuna tekabül eden muaccele adı bahşedilen bir peşin meblağı ödeyerek satın alacaktı Bu peşin meblağ, potansiyel alıcıların katıldığı bir açık arttırma ile belirleniyordu ve daha önceki iltizam peşinlerinden genel olarak ayrıca fazla daha büyük bir meblağdı, ayrıca de vde itibarıyla fazla ayrı idi; eski peşinler senet sonunda mutlaka ödenmesi gereken kısa vdeli ve pasif idi Yeni peşin olarak muaccelede, mukataanın gelirine ve maliknecinin ömrüne göre öbür hadlerde de olsa eksik ya da fazla bir faiz mutlaka mevcuttu; oysa vde baki idi, yani hiçbir zaman geri ödenmesi söz konusu olmayan bir peşindi ve faiz ödemesi de malikneci öldüğü zaman son bulurdu Hazine için bu muacceleler fazla önemli bir yeni kazanç kaynağı idi ve zamanla fazla büyüyebilecekti Zira sistem doğru malikneciler ücret kaynağının imal kapasitesini genişlettikçe bir yana bunların eline geçecek ödenti hasılat fazlaları artacak, diğer yanlamasına sahipleri ölüp mukataalar devletçe baştan satılırken kapitalizasyon meblağları olarak muacceleler de yükselecekti Vergi iltizamlarını bir nevi aksiyon piyasasına kavuşturan bu sistem 1695 ’de uygulamaya konuldu ve XVIII asır baştan başa büyük yaygınlık kazanarak iktisadî faaliyetlerin her şubesinden alınmakta olan vergilerin hemen hepsi (gümrük, damga, öşür, ihtisap, bac vs) bu sisteme dahil edildi Hedef ikiliydi, ayrıca ekonomide vergilendirilebilir kaynakları koruyup geliştirebilecek, hem de ücret gelirlerini artıracaktı

Sistemin ekonomi üstünde, beklenen ölçüde olmamakla birlikte başlangıç döneminde olumlu etkileri görüldü Yeni mültezimler, satın aldıkları maliknelerde üretken faaliyetlere genelde muavin oldular; güvenliği sağladılar, kredi verdiler, hatta uzun vdeli yatırımlar bile yaptılar Bunlar daha önceki iltizamda, hatta tımar sisteminde böylece rastlanmayan yeniliklerdi Büyük çoğunluğu bürokrat ve askerî zümre mensubu olan yeni mültezimler bu sayede merkantil faaliyetlere meşru olarak kısmen katılma imknı elde ettiler Mamafih, bu yoldan kapitalist tipte bir müteşebbis oluşmadı Malikneciler, varlıklı birer rantiye bürokrat olarak kaldılar Sistemin ekonomi üzerinde zamanla olumsuz etkilerinin ortaya çıkmasının başlıca kaynağı da bu oldu Fiskalizmin zorlaması ile birçok yeni aidat kalemi ihdas ve ek edilerek sistem çok genişledi Rantiye haline gelen malikneciler, ücret toplamayı aslında kendileri yapmayıp, ikinci ve hatta üçüncü elden mültezimlere devretmeye başladılar Böylece sistem ekonomi üzerinde vergi yükünü arttırıcı ve üretim sektöründen giderek kalabalıklaşan rantiye zümrelerine gelir transferini büyüten bir meknizmadan ibaret ülkü geldi *