Osmanlı'daki Güzellik Algısının Tersine Dönüş Hikâyesi

624 yıl karar süren Osmanlı Devleti’nde uzunca bir süre hoşluk algısı kilolu olmak ile eşdeğerdi. Bir insan ne kadar kiloluysa, o kadar hoş ya da güzeldi. Bundan dolayı padişahların portreleri de son derece kilolu bir halde çizilirdi. Gerçekte de padişahlar kiloluydu ama portrelerdeki kadar da değillerdi.

Özellikle de 1800’lü yılların 3. çeyreğinden sonra Osmanlı’da hoşluk algısı zayıflıkla tabir edilmeye başlandı. Bugün sizlerle bir arada Osmanlı’da yaşanan hoşluk algısındaki bu değişikliği inceleyeceğiz.

Padişahlar gerçekte de kiloluydu ama daha güçlü görünmek için portrelere eklemeler yapıldı


Orhan Beyefendi ve Yıldırım Bayezid


Osmanlı’da kilolu olmanın güzellik ve güç göstergesi olarak kabul edildiği yıllarda tasvir edilen padişah ve devlet adamları portrelerinde şahıslar her ne kadar kilolu görünse de birçok portrede sonradan eklemeler yapılarak düzenlenmiştir. Olağanda hiçbir padişah ya da devlet adamı o kadar kilolu değildir.

Rivayet odur ki birtakım portrelerde bilhassa burun kısmına kemik ve et bile eklenmiştir zira o periyotlarda burun tam bir güç simgesidir. Bu devirlerde halkta da misal bir algı vardır. Bayan ne kadar kiloluysa o kadar hoştur ve erkekler de güzel olmak için çokça kilo almaktadır.

Hikâyenin tam bilakis dönmesi yıllar alsa da tıpkı algı bugün bile devam ediyor


Özellikle de 19. yüzyılın 3. çeyreğinde evvel üst kesimde akabinde da halkta hoşluk algısı şişmandan zayıfa hakikat evrildi. Elbette bu keskin fikir değişikliği bir anda olmamıştı ve bu fikir evrilmesinin çeşitli sebepleri vardı. Gelin artık öykünün biraz daha özüne inelim.

Her ne kadar bizler söylemini gerçek bulmasak da Osmanlı’daki hoşluk algısını “Beyaz Köleler” değiştirdi


Beyaz Köleler tabirini daha evvel hiç duymamış olabilirsiniz, bu çok doğal zira köle sözünü kullanmaktan hoşnut olan bir toplum değiliz. Bizler de içeriğimizde köle sözü yerine “hizmetli” sözünü kullanacağız ancak hususun özündeki zengin Osmanlı ailelerinde hizmetli olarak çalışan Gürcü, Çerkes (Çerkez), Abaza, Rus, Ukraynalı ve Kozak (Slav Kazak) kökenli beşerler için “Beyaz Köle” terimi kullanıldığını da söz etmek isteriz.

Haremde çalışan hizmetliler kadar güçlü konaklarında çalışacak hizmetlilere de gereksinim var


Nasıl ki günümüzdeki konak ya da devasa büyüklükteki meskenlerde hizmetlilerin çalıştığına şahit oluyorsak; Osmanlı Dönemi’ndeki zenginlerin meskenlerinde de hizmetlilere gereksinim vardı fakat İslami kurallardan dolayı kadınlar oburunun meskenlerinde çalışamıyordu.

Zenginlerin konutlarında çalışmak üzere hizmetli eksiği üstte saydığımız ırklardan seçildi. Bu seçimin altında yatan birden fazla sebep vardı. Bu sebeplerden en önemlisi gayrimüslim olmaları ve mevcut ömür kalitelerinin düşük olmasıydı.

Hizmetliler, Osmanlı zenginlerinin meskenlerinde çalışarak hem makûs hayat kurallarından kurtulmuş hem de tertipli bir hayata geçiş yapmış oluyorlardı. Güçlü aileler de gereksinimi olan bir bayan ya da erkeğe sahip çıkmanın huzuru içinde hayatlarına devam ediyordu.

Hizmetliler gelirken yanlarında yalnızca bavullarını getirmediler, kültürlerini de taşıdılar


Kadın yüklü hizmetliler, Osmanlı’ya göre daha Avrupa-i bir ortamda yetişmişlerdi. Giysi kuşamları ve kültürleri Batı’ya daha çok benziyordu ve o süreçte de Osmanlı’da Avrupa’ya yetişme telaşı olduğundan Osmanlı zenginleri hizmetlilerden kolaylıkla etkilendi.

Hizmetliler açık ciltli, zayıf ve daha çağdaş kıyafetlere sahipti. Burdan hareketle Osmanlı bayanları, yavaş yavaş hizmetlilerin kıyafetlerine ilgi duymaya başladı. Elbette bayanların beğendikleri o elbiseleri giyebilmeleri için hem zayıflamaları hem de tesettür kurallarını esnetmeleri gerekiyordu. Birdenbire olmasa da yavaş yavaş Osmanlı bayanları, Batı’lı kıyafetleri giyebilmek ismine zayıfladılar ve tesettür kurallarını esnettiler. Osmanlı’nın üst katmanındaki bu değişim, vakit içerisinde alt katmanlara da yansıdı.

Osmanlı’ya 15 milyon kadar hizmetlinin geldiği iddia ediliyor


II. Abdülmecid'in Çerkes kökenli eşi


Her ne kadar günümüzde kulağa biraz fazla bir sayı üzere gelse de Osmanlı’daki güzel hayat kurallarından dolayı toplamda 15 milyon kadar hizmetlinin göç ettiği iddia edilmektedir. Gelen hizmetliler bayan ve çocuk yüklü olsa da ortalarında erkekler de vardı.

Hizmetliler işe başlayınca Müslüman oluyor ve hatta isimlerini de değiştiriyordu. Yanlarında getirdikleri çocuklarını burada yetiştirirken; bekâr olanlar ise evlenip soylarını devam ettiriyorlardı.

Hizmetliler sütannelik yapıp lisan eğitimleri vererek aydın bir gençlik yetiştirdiler


Halide Edip, Suat Derviş ve Leyla Saz


Pek çok hizmetli, çalıştıkları konutlarda bebeklere sütannelik yaparken; ilerleyen yaşlarda çocukların hayatlarına tesir edebilecek eğitimler de verdiler. Bu eğitimlerin başında da lisan eğitimi geliyordu.

Bugün hepimizin ismini duyduğu Osmanlı’nın öncü kadınları Fatma Aliye Hanım (Topuz), Halide Edip Adıvar, Leyla Saz, Suat Derviş ve Hayriye Melek Hunç üzere isimler hizmetliler tarafından yetiştirilmiş şahıslara en yeterli örneklerdendir.

Hizmetliler ortasında bilhassa de Çerkes bayanlarının lisanlara destan bir hoşluğu vardı

• Birleşik Krallık Başbakanı Boris Johnson'ın Osmanlı'ya dayanan soyunda da Çerkes tesiri olduğu, kız kardeşi Rachel tarafından açıklanmıştı.

Tarihî dokümanlara nazaran hizmetliler ortasında Çerkes bayanlarının hoşluğuna farklı bir parantez açılmaktadır. Çerkes bayanlarının hoşluğu, giysi kuşamı ve kültür birikimleri ile öbür hizmetlilerden ön plana çıktığı ve hatta Çerkes hoşu tabirinin de buradan türediği varsayım edilmektedir. Bu periyotlarda Çerkeslere ilişkin cilt bakım eserleri de epey ilgi görmüştü.

Her ne kadar başta belirtmiş olsak da tekrar etmekte fayda var; bu, aklımızdaki üzere bir kölelik değil

• Osmanlı Devri'nde genç bir Çerkes kızı ve 1843 yılında saç eserleri reklamı yapan bir firmanın Çerkeslerin hoşluğuna yaptığı vurgu

Literatürdeki haliyle bu olay Beyaz Köle olarak isimlendirilse da buradaki kölelik ile zihinlerimizde yer etmiş olan köleliğin alakası bulunmuyor. Buradaki durumu, günümüzde de devam eden hizmetli dalına benzetebiliriz. Bugün bile profesyonel şirketler, varlıklı ailelere özellikle Slav kökenli bayanlar ile hizmetli dalında hizmet vermektedir. Tıpkı geçmişte olduğu üzere günümüzde de Slav kökenli hizmetli ve dadılar meskendeki çocuklara lisan ve kültür eğitimi vermeye devam etmektedirler.

Peki ya sizler Osmanlı'da yaşanan güzellik anlayışındaki değişiklik hakkında neler düşünüyorsunuz?

Kaynaklar: Elbruz AKSOY, Sami AKBIYIK, 1, 2, 3, 4