Tanzimat Donemi Edebiyatının Oluşumu ve Ozellikleri

TANZİMAT EDEBİATI


Avrupa ’da Ronesans ’la başlayan uygarlığın dil, kultur, sanat ve teknik acılardan gelişmesi, Osmanlı Devletine tam anlamıyla yansımamıştı Bunun bir sonucu olarak Batı teknik olarak kendini yenilemiş, 18 yuzyıldan sonra savaşlarda Osmanlıya karşı zaman zaman ustunlukler sağlamış, kulturel anlamda Osmanlı uzerinde buyuk bir etki alanı elde etmiştir


19 yuzyılda Osmanlı orduları her cephede yenilgiler almış ve bu yenilgiler sonrasında buyuk topraklar kaybetmiştir Eski gorkemli gunler aranır olmuştur Devlet adamları, bu kotu gidişe dur diyebilmek icin yeni tedbirler almış, yeni kanunlar cıkarmıştır Batılılaşma, Osmanlı Devletinin kurtuluş recetesi olarak gorulmeye başlanmıştır Yapılan ıslahatlarda batılı ulkelerin durumu esas alınmıştır Hatta bu ulkelerdeki gelişmeleri daha iyi takip edebilmek icin oğrenciler gonderilmiş, ozellikle ordu icinde batılı generallere gorev verilmiştir


Osmanlının batıya yonelişinin resmi belgesi niteliğinde olan Gulhanei Hattı Humayun(Tanzimat Fermanı) batılı devletlerin dayatmasıyla 1839 ’da ilan edilmiştir


Tanzimat donemi, aydınlarımızın toplum icin kurtuluş ve değişim receteleri aradığı bir donemdir Sosyal ve siyasi anlamdaki değişimler, bir sure sonra sanat ve edebiyat cevrelerini de etkilemiş ve devletin butun politikalarında istikametini cevirdiği batılılaşma, edebiyatımızda da etkisini gostermiştir


Tanzimat aydınları Divan edebiyatını sıkıcı ve boğucu, yeniliklere kapalı bulmuşlar, dilinin halka hitap etmediğini ifade ederek bu konuda yenilikler ortaya koymaya calışmışlardır Donemin sanatcıları uygar, yenilikci, ilerici, bilimsel gelişmelere acık kişilerdir Hemen hepsi Fransız kulturunden etkilenmiş, Montesquieu, JJ Rousseau, Voltaire gibi duşunurleri ornek almıştır Roman, oyku, tiyatro ve gazete yazıları gibi turlerin ilk ornekleri verilmiştir Edebiyatımızda vatan, ulus, eşitlik, hurriyet gibi toplumsal konular tartışılmaya başlanmıştır


Tanzimat edebiyatı 1 yılında Şinasi ve Agah Efendi tarafından cıkarılan Tercumanı Ahval gazetesiyle birlikte başlamıştır1896 yılına kadar devam etmiş ve yerini Edebiyatı Cedide ’ye bırakmıştır Bu donem sanatcılarının eserlerinde işledikleri konular, kullandıkları dil ve bicimler dikkate alındığında Tanzimat Edebiyatı iki donemde incelenebilir Ancak daha oncesinde bu edebiyatın bir oluşum safhası vardır Bu doneme hazırlık donemi de diyebiliriz


Hazırlık Donemi(1839–1)


Tanzimat Fermanının ilanından Tercumanı Ahval ’ in cıkışına kadar surmuştur Bu donemde Batıdan ceşitli turlerde ceviriler yapılmış, Avrupa ’yı goren aydınların gezi notları yayınlanmış, ilk gazete ornekleri verilmiştir Gazetecilik bu donemde aşama kaydetmiş, Takvimi Vekayi ve Ceridei Havadis bu donemde cıkarılmıştır Ayrıca ilk tercume romanımız olan Telemak bu donemde dilimize kazandırılmıştır Bu donemin sanatcıları Yusuf Kamil Paşa, Akif Paşa, Mutercim Asım, Sadık Rıfat Paşa ’ dır


Birinci Donem Tanzimat Edebiyatı (1–1880)


uBu donem yazar ve şairleri edebiyatı bir arac olarak gormuşler, sosyal konuları işleyerek halkı eğitmeyi amaclamıştır

uEserlerde sade bir dil kullanılması savunulmuş; ancak bunda başarılı olunamamıştır

uBu donemde Roman, oyku, tiyatro, makale, eleştiri gibi turlerin ve gazeteciliğin ilk ornekleri verilmiştir

uHak, adalet, eşitlik, ozgurluk gibi kavramlar ilk kez kullanılmıştır Bu kavramların tartışılmasında gazete ve tiyatro onemli bir rol ustlenmiştir

uOrtaya konulan eserler teknik acıdan kusurludur

uDivan şiiri cok eleştirilmesine rağmen nazım bicimleri aynen kullanılmıştır

uBu donemde aruz olcusu kullanılmakla birlikte heceyle de bazı denemeler yapılmıştır


3 İkinci Donem Tanzimat Edebiyatı (1880–1896)


uBu donemde, “sanat icin sanat anlayışı benimsenmiş, dilde sadelikten uzaklaşılmıştır

uOzellikle aydınlar ozerindeki baskı bunların ferdi konulara yonelmesinde birincil etken sayılabilir Bunda bu sanatcıların birinci donem sanatcıları gibi mucadeleci bir ruha sahip olmayışları da onemli bir nedendir

uGazetelerde sosyal sorunlardan ziyade gunluk olaylara yer verilmiştir

uTiyatro eserleri daha ziyade okunmak icin yazılmış, sahne tekniğinden uzaklaşmıştır

uŞiirde bireysel konulara yer verilmiş, guzellik duygusu veren her şeyin şiire konu olabileceği savunulmuştur Aşk, ızdırap, karamsarlık, felsefi duşunceler, ozlem gibi konular işlenmiştir

uBu donemde yapılan tartışmalar Serveti Funun Edebiyatının doğuşunu hazırlanmıştır

uMuallim Naci bu donemde Divan şiirini savunan tek sanatcıdır

Tanzimat edebiyatının Genel Ozellikleri:


1 Bu donem şair ve yazarları, doğu kulturunden kopmamış, batı kulturunu de tam anlamıyla benimseyememiştir

2Hepsi kendi imkanları ile ozel eğitim gormuş, yabancı dil(ozellikle Fransızca) oğrenmişlerdir

3Sanatcıların buyuk coğunluğu Avrupa ’yı gorme imkanı bulmuş, batıyı yakından tanımışlardır

4Fransız Devriminin etkisiyle hurriyet, eşitlik, sosyal adalet, meşrutiyet, dunya kardeşliği gibi kavramları benimsemiş, Osmanlı toplumuna da bu duşunceleri aşılamaya calışmışlardır

5 Bu duşunceleri topluma aşılarken siyasi baskı altında olduklarını dile getirmişlerdir

6 Toplumu eğitmek iddiasını taşıdıklarından branşlaşma yerine her şeyden haberdar olmak, hic olmazsa azar azar bir şeyler bilmek icin okumuşlardır

7 Yukarıda sozu edilen sosyal ve siyasi duşunceleri ayrı kaynaklardan oğrenmemeleri nedeniyle kavram karmaşası icine duşmuşlerdir

8 Noktalama işaretleri ilk defa Şinasi tarafından kullanılmakla birlikte yaygınlık kazanmamıştır

9 Roman, hikaye, tiyatro, makale, eleştiri, tiyatro gibi turlerinin ilk ornekleri bu donemde verilmiştir

10 Batıdan bircok tercume yapılmış, boylelikle halkın okuyan kesiminin de batıyı tanıması sağlanmıştır


Tanzimat Edebiyatında Turler


Hikaye ve Roman


Roman turu edebiyatımıza ceviri yoluyla girmiştir İlk ceviri roman Tercumei Telemak' tır Bu eseri Yusuf Kamil Paşa, Fransız yazar Fenelon ’dan cevirmiştir Aynı eser daha sonra Ahmet Vefik Paşa tarafından bir kez daha cevrilmiştir


Daha sonra Victor Hugo ’nun Sefiller adlı romanı Mağdurin adıyla cevrilmiştir Ancak kimin cevirdiği eserde belirtilmemiştir Daha sonra 1864 ’ te Ahmet Lutfi, Hikayei Robinson cevirisini yapmıştır


İlk yerli romanımız Şemsettin Sami'nin Taaşşukı Talat ve Fitnat (1872) adlı eseridir İlk edebi roman, Namık Kemal ’in İntibah adlı eseridir Asıl adı Son Pişmanlık olan bu eser 1874'te yazılmış, 1876'da İntibah yahut Serguzeşti Ali Bey adıyla yayımlanmıştır Yine Namık Kemal'in 1880'de yazdığı Cezmi, ilk tarihi roman ozelliğini taşır


İlk realist roman ise Recaizade Mahmut Ekrem ’in Araba Sevdası (1898)adlı eseridir Eser Serveti FunUn dergisinde yayınlanmıştırBu donemin en dikkate değer eseri Sami Paşazade Sezai ’nin Serguzeşt adlı romanıdır


Nabizade Nazım, koy hayatını, koy insanını konu edinen gercekci bir hikaye orneği olan Karabibik ’i (1890) ve ilk tezli roman orneği olarak kabul edilen Zehra ’yı kaleme alınmıştır


İlk hikaye ornekleri Ahmet Mithat'ın Letaifi Rivayat (1870) başlığı altında yayımlanan hikayeleridir Batılı anlamdaki ilk hikaye Sami Paşazade Sezai ’ nin, Kucuk Şeyler adlı kitabıdır



Tanzimat Roman ve Hikayesinin Ozellikleri


uRoman ve hikayelerinde sosyal ve tarihi konulara yer verilmiştir

uSosyal konulu roman ve hikayelerde doğubatı catışması ve bu catışmanın doğurduğu sorunlar ve bunalımlar ele alınmıştır

uTarih konuların işlendiği romanlarda ise devletin durumundan kaynaklanan umutsuzluktan dolayı, gecmişte kazanılan başarılara sığınıldığı gorulur

uEserlerde kahramanlar tek yonlu olarak ele alınmıştır İyiler cok iyi, kotuler cok kotudur İyiler odullendirilmiş, kotuler cezalandırılmıştır

uRoman ve hikayelerde olayların gelişimi ya yazar ağzından anlatılmış ya da tesaduflere bırakılmıştır

uRoman ve hikayeler oğutle biter, iyiler odullendirilir, kotuler cezalandırılır

uHikaye ve romanlar, romantizmin, klasizmin ve realizmin etkisindedir

uBazı yazarlar, roman ve hikayelerin akışına mudahale ederek uzun ansiklopedik bilgiler vermeye calışmıştır

uEserlerin konuları genellikle İstanbul ve cevresinde gecer Kahramanlar ise aydın cevrelerden secilmiştir

uEserler teknik acıdan kusurlu olsalar da ilk olmaları yonuyle onemlidir


Şiir


uNesirle birlikte yenileştirilen ilk turdur Tanzimat şiiri Divan şiirine gore daha canlı, konu yonuyle daha zengindir

uTurk şiirinde yenileşme hareketi Şinasi ile başlamıştır Ancak yenileşmenin en ciddi ismi Abdulhak Hamit olmuştur

uTanzimat şiiri yeni bir dunya goruşu, hayat anlayışı peşindedir Divan şiirinden ayrılan en belirgin ozelliği da toplumcu olmasıdır

uI Donemde yazılan şiirlerin dili daha sade iken II Donemde dil biraz daha ağırlaşmıştır

uTanzimat şiirinde şekil eski, oz yenidir Divan edebiyatının olcu, kafiye, nazım birimi gibi
şekil ozellikleri aynen korunarak ilk defa sosyal ve felsefi konular işlenmiştir

uTanzimat şiirinde Divan şiirinden farklı olarak şiirlere isimler verilmiştir

uDivan şiirinde parca guzelliği onemsenirken Tanzimat şiirinde konu butunluğu onemsenmiştir

uI Donem sanatcıları daha cok sosyal ve siyasi konular uzerine eğilirken, II Donem sanatcıları bireysel ve felsefi konulara yonelmiştir Bu şekilde şiirin konusu genişletilmiştir

uBu donemde ilk defa Turk Şiirinin Kaynağıaraştırılmış, bilimsel acıklamalar getirilmeye calışılmış; Ziya Paşa şiirimizin kaynağı an şiiriderken, Namık Kemal Şiirimizin kaynağı halk şiiridir, demiştir


Tiyatro


uTanzimatcılarla birlikte edebiyatımıza giren tiyatroda, romanda olduğu gibi tarihi ve sosyal konular işlenmiştir

uTanzimat ’ın daha ilk yıllarında tiyatro binaları yapılmaya başlanmış, yabancı tiyatro grupları zamanla yerlerini yerli topluluklara bırakmıştır

uİlk ciddi Turk tiyatrosu 1867'de kurulan yarı Osmanlı Tiyatrosudur Bu tiyatro, Ahmet Mithat'ın Cerkez Ozdenler adlı dramının hurriyet duygularını aşıladığı bahane edilerek 1884'te II Abdulhamit tarafından kapatılmıştır

uBu donem tiyatro calışmaları telif, tercume ve adaptasyon olmak uzere uc şekilde yapılmıştır

uAbdulhak Hamit ‘ in dışındaki sanatcılar uc birlik kuralına uymaya calışmıştır

uTiyatro eserlerinde iyiler cok iyi, kotuler cok kotudur Eserler, oğutle biter İyiler odullendirilir, kotuler cezalandırılır

uBu donem tiyatrosu batı tiyatrosunun etkisi altındadır Ozellikle Shakspeare ve Molliere tiyatro yazarlarımızın taklit ettikleri buyuk ustalardır

uİlk tiyatroları, İtalyan ve Fransız girişimciler kurmuştur Hoca Naum, Haskoy, Şark ve Ortakoy tiyatroları ilk yerli tiyatrolardır

uHayrullah Efendi 1844 ’te Hikayei İbrahim Paşa be İbrahimi Gulşeni adlı eseriyle ilk oyun denemesini yapmıştır

uYayınlanmış ilk tiyatro eseri, Şinasi ’nin 1859' da yazıp 1 yılında Tercumanı Ahval ’ de yayınladığı Şair Evlenmesi adlı tek perdelik tore komedisidir

uBu donemde Ahmet Vefik Paşa, tercume ve adaptasyon tarzındaki eserleriyle Turk tiyatrosunun kurucusu olarak kabul edilebilir


Gazetecilik


Tanzimat donemi gazeteciliği, edebi calışmalarla cok yakından ilgilidir Basın hayatı, resmi bir gazete olan Takvimi Vakayı (1831) ile başlar Tanzimat'ın ilanından sonra yarı resmi Ceridei Havadis (1840) ile devam eder Bunu mesleki bir gazete olan Vakayii Tıbbiye takip eder


Ozel Turk gazeteciliği 1'da Agah Efendi ile İbrahim Şinasi ’nin cıkardıkları Tercumanı Ahval ile başlar Şinasi daha sonra Tasviri Efkar'ı (1862) cıkarır


Ali Suavi 1866'da İstanbul'da yonettiği Muhbir'i Avrupa'ya kactıktan sonra Londra'da cıkarmaya devam eder (1867)Ziya Paşa, 1868'de Londra'da Namık Kemal ile birlikte kurduğu Hurriyet ’i 18691870'te Londra ve Cenevre'de tek başına cıkarmayı surdurur Namık Kemal, Avrupa donuşu İbret'i (1871) cıkarmaya başlar


Ahmet Mithat, Devir (1872), Bedir (1872) gazetelerini, sonrada Tercumanı Hakikat'i (1878) cıkarır


Donemin tanınmış diğer gazeteleri de şunlardır:


Basiret (1869) İstanbul (1867), Hadika (1872), Sirac (1873),Vakit (1875), Mecmuai Ebuzziya (1879)


Edebiyatımızdaki ilk dergi Munif Paşa ’nın cıkardığı Mecmuayı Funun ’dur(1861) İlk mizah dergisi ise Teodor Kasap ’ın cıkardığı Diojen ’dir(1869)



Tenkit (Eleştiri)


Bu donem eleştiri yazılarında Divan edebiyatının etkisiz hale getirilmesi, batı eksenli yeni edebiyatın yaygınlaştırılması amaclanmıştır Edebiyatımızdaki ilk eleştiri yazısı Namık Kemal ’ in “Lisanı Osmaninin Edebiyatı Hakkında Mulahazatı Şamildir başlıklı yazısıdır Yazar bu makalede Divan edebiyatını eleştirmiştir


Ziya Paşa, Hurriyet gazetesinde cıkan Şiir ve İnşa(1868) makalesinde Divan edebiyatını eleştirmiş, asıl edebiyatın Halk edebiyatı olduğunu iddia etmiştirGayrii milli ve suni olmakla sucladığı Divan edebiyatını 1874'te Harabat Mukaddimesinde tekrar savunmuştur Namık Kemal Ziya Paşa ’nın zik zaklı tutumunu Tahribi Harabat ve Ta'kib adlı eserlerinde tenkit etmiştir


Bu donem eleştirilerinin odak noktası yeni edebiyatın dilidir Recaizade Mahmut Ekrem; Ta ’limi Edebiyat, III Zemzeme onsozunde, Takdiri Elhan ile Pejmurde adlı eserlerinde hem eski edebiyatı hem de Muallim Naci'nin eski edebiyat hakkındaki goruşlerini tenkit eder Muallim Naci de bu yazılara Saadetgazetesinde cevap vermiş, bu yazıları Demdeme‘ de(1886) yayınlamıştır


Bu donemde yapılan tartışmalar, doğubatı edebiyatlarının mucadelesi cercevesinde olmuştur Bu donem Divan edebiyatı icin yıkıcı, Batı Etkisinde Gelişen Turk edebiyatı icin yapıcı bir ozellik gosterir


Tanzimat Edebiyatının Dil Ozellikleri


1Tanzimat donemi Turk dili ve tarihi konusunda calışmaların başladığı, sozluk calışmalarının ilk defa bilimsel olarak yapıldığı bir donemdir

2Konuşma dilindeki sadeliğin yazı dilinde de olması goruşu benimsenmiş, ancak bu tam anlamıyla sağlanamamıştır

3Roman ve hikayelerde dil iki değişik goruntu verir Karşılıklı konuşmalarda sadeleşen dil, ruh cozumlemeleri ve tasvirlerde ağırlaşmıştır

4Tiyatroların dili genellikle sahne diline uygundur Şive taklitleri ve cinaslar, geleneksel Turk seyirlik oyunlarının etkisiyle yerleşmiştir

5Divan edebiyatını bile geride bırakan bu ağır dil, Arapca Farsca tamlamalarla doludur Bu ağır dil, Tanzimat ’ın birinci donemindeki Toplum icin sanatgoruşune ters duşer

6Divan nesrinin belirgin ozelliği olan sanatlı ve uzun cumle yapıları terk edilmiş, kısa ve acık anlatımlı cumleler kullanılmaya calışılmıştır