Topoğrafya ve Kayaçlar Hakkinda Bilgiler

topoğrafya ve kayaçlar konu anlatımı,
topoğrafya ve kayaçlar ders notları,
topoğrafya ve kayaçlar hakkında data

Yerkabuğunun Malzemesi
Bir dere kenarında gezerken kumlar arasındaki çakılların renk ve şekil bakımından
çok farklı olduğunu görürüz

Bu durum bize kayaların öbür ortamlarda oluştuğunu
gösterir
Örneğin bir takım kayalar göl ve deniz içerisinde çökelip oluşurken, bazıları da
magmanın süratli bir şekilde soğuması ile oluşmaktadır

Ahali ilkçağlardan beri bu kayaları, kesici av aletleri, süsleme eşyaları, kap kacak veya
ikâmetgâh yapımı gibi fazla farklı alanlarda kullanmışlardır
Bugünde kayaçlar
hayatımızda çok ayrı alanlarda kullanılmaktadır

Yer kürenin en haricen yer alan yer kabuğu dağıtılmış mineraller ve kayaçlardan
oluşmaktadır
Coğrafyacılar katı yer kabuğunu incelemektedirler Çünkü yeryüzünde
yaşam yer kabuğu üstünde gerçekleşmektedir Akarsular, yeraltı suları, rüzgârlar ve
buzullar aşındırma ve biriktirme yoluyla yeryüzünü şekillendirmektedir

Kayaların Yer Şekillerine Etkileri
Kaya ne kadar sert olursa aşınmaya aleyhinde öyle dayanıklı olur
Mesela bazalt ya da
granit gibi dirençli kayalar üstünde daha düşey yer şekilleri gelişirken, kum taşı ve marn
gibi yumuşak kayaçların bulunduğu sahalarda daha düz veya basık şekiller
oluşmaktadır

Vadi kenarlarında dayanıklı kayaların bulundukları yerlerde daha dikey yamaçlar
bulunurken, yumuşak kayaçların bulundukları yerlerde daha eğimli yamaçlar yer alır

Geçirimli kayaçlar içinden suyun geçmesine ihtimal sağlar
Geçirimsiz kayaçlar ise
suyun sızmasını engelledikleri için buralarda yüzeysel akıntı epeyce fazladır
Kireç
taşı, dolomit, jips ve anhidrit gibi eriyebilen kayaçların bulundukları saha da yeraltı
sularının etkisiyle karstik şekiller gelişmektedir
Yerkabuğunun Bileşimi
Dünya ’nın en haricen bulunan ve katman yer kabuğudur
Yer kabuğu, kıtalarda ve
okyanus tabanlarında yer almaktadır
Yeryüzünü kaplayan toprağın, denizlerdeki su
ve atmosferdeki gazların kaynağı yer kabuğudur
2

MİNERAL MİKTARI (%)
Oksijen 47
Silisyum 28
Alüminyum 81
Demir 5
Kalsiyum 36
Sodyum 28
Potasyum 26
Magnezyum 21
Diğerleri 08
Yerkabuğunda yer alan elementlerin
ağırlıklarının % olarak oranları

Aşağıdaki tabloda yer kabuğunun bileşimini
yaratıcı elementlerin ağırlıklarının yüzde olarak
oranları verilmiştir
Yerkabuğunun ağırlığının
dörtte üçü oksijen ve silisyumdan oluşmaktadır
Alüminyum ve demir metaller sanayi ve
medeniyetin gelişmesinde önemli bir role sahiptir
Yer kabuğu içinde daha az oranda bulunan
kalsiyum, sodyum, potasyum ve magnezyum bitki
besini olarak, bitki ve hayvan yaşamı üstünde
kayda değer bir etkiye sahiptir

Kayalar ve Mineraller
Yer kabuğu içerisinde yer alan elementler bir araya gelerek mineralleri
oluşturmaktadır

Minerallerin katı halde bir araya gelmesiyle kayaçlar oluşmaktadır
Kayaçlar genel olarak iki veya daha fazla mineralin bir araya gelmesinden oluşur

Mesela: granit; kuvars, mika ve feldspattan oluşan bir kayaçtır bununla birlikte
yalnız bir mineralden oluşan kayaçlar da vardır Kireç Taşı yalnızca kalsiyum karbonat
(CaCO3) mineralinden oluşmaktadır

Yer kabuğundaki kayaçlardan birçoğu
milyonlarca yıl süren bir süreçle oluşmuştur

Oysa volkanik sahalarda püskürerek
yeryüzüne meydana çıkan lavlar atmosfer ile temas ederek kısa bir zamanda katılaşıp volkanik
kayaçları oluşturur

Yer kabuğunu yaratıcı kayaçlar, üç büyük sınıfa ayrılarak incelenebilir Katılaşım
kayaçları, tortul kayaçlar ve başkalaşım kayaçlar

KAYAÇLAR
Katılaşım (Magmatik) Kayaçları
a İç Püskürükler
b Dış Püskürükler
Tortul (Sedimenter) Kayaçlar
a Kimyasal Tortul Kayaçlar
b Kırıntılı Tortul Kayaçlar
c Organik Tortul Kayaçlar
Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar
3
1 KATILAŞIM KAYAÇLARI (Magmatik – Püskürük Kayaçlar)
Katılaşım kayaçlar mantodan gelen yüksek sıcaklıkta, eriyik haldeki magmanın,
yerkabuğu içerisinde veya yeryüzüne çıkarak soğuması ile oluşur
Magma soğurken
genel olarak çeşitli kristaller meydana getirir

Katılaşım kayaçları oluştuğu yere tarafından İç

Püskürükler ve Dış Püskürükler diye ikiye ayrılır

a İç Püskürük Kayaçlar (Plütonik Kayaçlar)
İç püskürük kayaçlar magmanın yer kabuğunun derinliklerinde soğumasıyla
oluşmaktadır Granit, diyorit ve gabro başlıcalarıdır Granit, bunlar içinde en yaygın
olanıdır
Yerkabuğu içinde yavaş yavaş soğuyan magma iri kristaller geliştirir Elinize bir granit
aldığınızda kendisini yaratıcı kuvars, feldspat ve mikaları çıplak gözle ayırt
edebilirsiniz

İç püskürükler yer kabuğunun 2 km den daha derinde oluşmaktadır
Bugün
üzerindeki kalın örtülerin aşınarak ortadan kalkması ile iç püskürükler yeryüzünde
görülmektedir

Asit bileşimli bir iç püskürük kaya olan granitler üzerinde de ilginç yer şekilleri
gelişmektedir
Nemli iklim bölgelerinde dirençli bir kaya olan granitler, nemli iklim
4
bölgelerinde ise zayıf bir kayaca dönüşür
Bu kayaçlar içerisinde bulunan feldspatlar
su ile bağlantı edince kolayca çözünmeye uğrar
Bu kayalar üzerinde nemli iklim
bölgelerinde tor topografyası adı verilen yer şekilleri gelişir

Tor topografyasına
İskoçya ’nın kuzeyinde yaygın olarak rastlanılır Türkiye ’de Uludağ üstünde de tor
topografyasına rastlanmaktadır

b Dış Püskürük Kayaçlar
Dış püskürükler, yüzeye değin ulaşan magmanın yeryüzünde soğuması ile
oluşmaktadır

Bazalt, andezit ve riyolit dış püskürük kayaçlarıdır Ayrıca
volkan camı (obsidiyen), sünger taşı ve tüfler de yeryüzünde magmanın soğuması ile
oluşur

Dış püskürük kayaçlar yeryüzünde süratli bir şekilde soğuduğu için ince kristallidir

Mesela: bir bazaltı elinize aldığınızda onu oluşturan kristalleri gözle ayırt etmeniz
zordur
veya obsidiyen fazla çabuk soğuduğu için kristal yapısı geliştiremez ve camsı
doku kazanır

En yaygın rastlanan örneği bazalttır

Bazaltlar soğurken ara sıra altıgen sütunlar
oluşturmaktadır
Bazalt sütunlarına Zigana geçidinin Trabzon tarafına çıkışında da
rastlanılmaktadır

Bazalt içerisinde silisyum oranı eksik olan alkalik magma akıcı
olduğundan yassı topografyalar oluşturur Hindistan ’daki Dekan Platosu ve Doğu
Anadolu ’da ama platolar genel olarak bazalt lavları üstünde oluşmuş platolardır

Andezit ya da riyolit gibi içerisinde silisyum oranı yüksek olan asit magma yapışık
özellikte olduğu için daha eğimli ve yalçın topografyalar oluşturur

Mesela dik
yamaçlı volkan konileri genel olarak asit magmadan oluşur

Volkanik etkinlikler sırasında meydana çıkan tüfler aşınmaya karşısında dayanıklı değildir
Bu kayaçlar
içerinde volkanik etkinlik esnasında gelip düşen bazalt ya da ignimbirit gibi kayaçlar
aşınmaya karşısında dirençlidir
Bu malzemelerin kalın tabakalar oluşturduğu sahalarda
karasular ve su baskını sularının aşındırması sonucunda peribacaları oluşmaktadır
Peribacalarının en gelişmiş örneklerine Türkiye ’de İç Anadolu ’da Ürgüp, Göreme,
Avanos ve Uçhisar çevresinde yaygın olarak bulunur Burada yer alan Erciyes ve
Hasandağı ’ndan çıkan kül ve tüfler üstünde peribacaları oluşmuştur
5
Katılaşım Kayaçlarının Kullanımı
Çoğu katılaşım kayacı sert, yoğun ve dirençli olduğu için tarihi devirlerde halk müziği
tarafından yaygın olarak kullanılmıştır

Önceleri volkan camı parçaları ok ve mızrak
ucu olarak kullanılmış, sonra ise heykel yapımında ve ev yapımında
katılaşım kayaçları kullanılmıştır

Bugün de özellikle iç püskürük kayaçları işlendikten
sonra zemin kaplaması olarak seçim edilmektedir Hem sünger taşı hafif olduğu için,
perlit ise ısı yalıtımına yerinde olduğu için inşaatlarda yaygın olarak kullanılmaktadır

2 TORTUL KAYALAR (Sedimanter Kayaçlar)
Yeryüzünde bulunan kayaçların tümü dış kuvvetler kadar ayrıştırılarak tahrip
edilmektedir Erozyon, akarsular ve rüzgârlar yardımıyla parçalanarak ayrışmış olan
bu kaya parçalarının taşınmasıdır

Kaya parçacıklarını taşıyan nehir ya da yel gücünün tükendiği yerde bu tortulları
biriktirmeye başlamaktadır
Olur Ya taşıyıcı zorlama su ise tortulları ve kaya parçalarını göl
veya denizlere ulaştırmaktadır

Tortular taşınıp biriktirildikten sonra çimentolaşma
süreçleri ile tortul kayaçlar meydana gelmektedir
Tortulanmada kaya parçalarının yanında canlı kabukları, bitki artıkları ve öteki canlı
artıktan da birikmektedir
Zamanla bu canlı artıkları tortul kayalar içindeki fosilleri
oluşturmaktadır

Gevşek olan tortul tabakalar, milyonlarca takvim dönemde üzerlerine gelen diğer
tabakaların ağırlığı aşağı kalarak sıkışmaktadır

üst üste biriken tortullar yeni
tabakalar oluşturmakta ve bu tabakalar, alttakileri sıkıştırarak yoğunluğunu
artırmaktadır

Tortulanma alanlarında yoğunlaşma ile birlikte su içerisinde eriyik halde bulunan
mineraller tortulların arasına sızmaktadır

Çimentolaşma suda çözünmüş olan
minerallerin tortulların aralarında kristalleşerek onları birbirine bağlaması işlemidir

Tortul kayaçlar, kayacı oluşturan tortul tipine tarafından sınıflandırmaktadır Kırıntılı
(mekanik), organik ve kimyasal elde etmek üzere üç büyük grup tortul kayaç vardır

Bu
tortul kayaç gruplarının herkes öbür süreçlerden geçerek oluşmuştur
6
a Kırıntılı Tortul Kayaçlar

Dış kuvvetlerin etkisiyle parçalanan diğer kayaçların oluşan kırıntıların bir araya
gelerek çimentolaşması sonucunda kırıntılı tortul kayaçlar oluşmaktadır
Tortullar
arasına giren çimento ise kil veya kalkerdir
Kil parçacıklarının taşlaşmasıyla kil taşı, kum taneciklerinin taşlaşmasıyla kum taşı,
çakılların taşlaşması ile de konglomera oluşmaktadır
b Organik Tortul Kayaçlar
Organik tortul kayaçlar, bitki ve hayvan kalıntılarının tabakalar halinde birikmesiyle
oluşmaktadır
Bunların en aşina örnekleri taş kömürü, linyit, tebeşir ve mercanlardır
Bitki artıkları bir araya gelerek kömürleri oluşturmaktadır
Kömürlerden antrasit en
eski olanıdır

Paleozoyik sonlarında taş kömürü, Tersiyerde linyit, Kuvaternerde ise
turba oluşmuştur
Mercanlar su sıcaklığının 20°C nin üstünde olan sığ ve berrak denizlerde yaşamış
canlıların iskeletlerinin birikmesiyle oluşmaktadır

Tebeşir ise mikroskobik deniz
hayvanlarının kalker kabuk ve iskeletlerinden meydana gelmiş dayanıksız, bir
kayaçtır
Gerek kimyasal gerekse mekanik aşınım sonucu kolaylıkla parçalanır

Üstünde karstik yer şekilleri gelişebilir
c Kimyasal Tortul Kayaçlar
Suyun içinde erimiş halde yer alan maddelerin çökelmesiyle oluşmaktadır
kireç taşı,
göllerde, denizlerde ve yeraltı sularında yaygın olarak bulunan kirecin çökelmesiyle
oluşmaktadır
Kimyasal kayaçlardan, jips, anhidrit ve kaya tuzu evaporit havzalarında
verimsiz iklim şartları altında uzun yıllar suların buharlaşmasıyla oluşmaktadır

Kimyasal tortul kayaçlar su ile temasa geçince kolayca çözünmektedir
Bundan
nedeniyle nemli ve sıcak iklim koşulları aşağıda kimyasal tortul kayaçların bulunduğu
sahalarda lapya, dolin, uvala, obruk ve polye gibi karstik şekiller oluşmaktadır
Karstik
şekiller bilhassa saf ve kalın kireç taşları üstünde daha iyi gelişme göstermektedir

Jips, anhidrit ve kaya tuzları üzerinde oluşan karstik şekiller ise zahmetsizce imha
olmaktadır

Tortul Kayaçların Kullanımı

Kumtaşı ve kireç taşını yüzyıllardır inşaat malzemesi olarak kullanılmaktadır

Gerçekte de çoğu tarihi yapıda yaygın olarak bu kayaçlara rastlanılmaktadır

Keza kireç taşı ve kil taşı çimento, jips ise alçı yapımı için sanayide kullanılmaktadır
Kömür ise ısınma amaçlı kullanılmaktadır

3 BAŞKALAŞIM KAYAÇLARI
Yerin derinliklerindeki yüksek sıcaklık ve basınç koşulları aşağı kayaların değişime
uğramasına metamorfizma denir Meta başkalaşımmorfo şekilanlamına gelir

Bir
kaya metamorfizmaya uğrayınca görünümü, bileşimi, kristal yapısı ve mineral içeriği
değişir

Metamorfoz kayaları tortul veya volkanik kayaların metamorfizma geçirmesi
sonucunda oluşur
Yer kabuğundaki hareketler sonucunda bir kaya derinlere dürüst
iner
Burada mantodan gelen sıcaklık ve üzerindeki büyük basınç kayaların
başkalaşmasına niçin olur

Yüksek sıcaklık ve basınç aşağı kalan kayaların mineralleri ince tabakalar halinde
dizilerek yapraklı bir inşa kazanır
Kırıldıklarında ince katmanlara ayrılır Şist, gnays
ve arduaz yapraklı bir inşa kazanmıştır

Metamorfizma sonucunda kireçtaşı (kireç taşı) mermere, kil taşı şiste, granit gnaysa,
kumtaşı kuvarsite ve taş kömürü ise elmasa dönüşmektedir

Değişim Kayaçlarının Kullanımı
Bilye ve arduaz en çok kullanılan iki değişim kayacıdır Misket birçok mimar
ve heykeltıraşın eserlerinde yaygın olarak kullanmaktadır
Hindistan'ın Agra
kentindeki sanat şaheserlerinden biri olan Taç Mahal bunlardan biridir

Yapraklı bir yapıda olması sebebiyle arduaz zemin, çatı ve kaldırım kaplaması olarak
kullanılmaktadır
Ayrıca gri, siyah, kırmızı ve mor gibi renklere sahip olan arduaz
binalarda dekor malzemesi olarak da kullanılmaktadır

KAYA DÖNGÜSÜ
Jeolojik zamanlarda milyonlarca yıl içerisinde bu üç derslik kayaç birbirlerine
dönüşmektedir
Kayaç döngüsü de denilen bu olayda mevcut kayaçlar derinlere
içten inerek eriyip magma haline kazanç
Daha Sonra bu magma yerkabuğu içinde ya da
yeryüzüne çıkıp soğuyarak katılaşım kayaçlarını oluşturur

Çözülme ve erozyonla
yeryüzündeki kayaçlar parçalanıp, taşınıp tabakalar halinde biriktirilerek tortul
kayaçları oluşturur

Tortul veya katılaşım kayaçları yüksek basınç ve sıcaklığın
etkisiyle başkalaşım kayaçlara dönüşmektedir *