Turk Tasavvuf Muziği

TURK TASAVVUF MUZİĞİ

MevlanaMesnevi
İslam konusunda araştırma yapmak isteyenlerin karşısına oldukca karmaşık sorunlar cıkar Bu sorunların nedeni, dunyanın bir cok coğrafi bolgesine yayılmış bu inancın kulture gore, uygulanış ve algılanış farkıdır Bu araştırmacıyı metod ve kaynak guvenirliği problemleri ile karşı karşıya bırakır
İslam kaynaklarını incelemeye calışmak oldukca guc ve cetrefilli bir iştir Yuzlerce yılın birikimi sonucu oluşan bu literatur, araştırmacıyı ezecek kadar birikime ulaşmıştır Araştırmaların bu nedenle genel olmamakla birlikte ozel yani spesifik alanlarda yapılması, tumevarımcı bir yontem izlenmesi temel olmalıdır Her araştırma ve incelemede olduğu gibi bu alanda da ceşitli sorunlar olacaktır Fakat konu inanc olduğunda başka sorunlarla karşılaşırız Bunlar: Dil, kaynak, gorecelik (kulturel yorumlama), doğruluk vb sorunlardır
Bizim calışmamız muzik odaklı bir calışma olduğu icin diğer alanların sorunlarına değinmeği duşunmuyoruz Cunku boyle bir yonelim yazının boyutlarını ve konunun boyutlarını genişleteceği gibi, aynı zamanda haddimizi de aşmamıza neden olabilir İslami kaynaklarda muzik konusu ceşitli tartışmalarla acıklanmaya calışılmıştır Biz yazımızda konuyu daraltmak ve okuyucuyu yormamak icin tasavvuf muziği uzerinde duracağız

İSLAM VE MUZİK
Onceki yazımızda1 değindiğimiz tasavvuf kelimesi ve anlamı uzerinde durmadan kısa bir hatırlatma ile yetinelim Kişinin inancı yorumlaması, bireysel olarak inanc sahibi olması ya da gizemcilik ile acıklanan bir kelimedir2
Tasavvuf muziğinin doğuşunu dini muziğin doğuşundan ayrı tutmak doğru değildir Aslında her ikisi de dindışı muziğin sonrasındadır Gelişen musikinin din lehine istifade edilmesinden daha tabii bir şey olamazdı Nitekim din dışı musikiye ait nağmelerin ve seslerin Kur'an'ın kıraatı uzerindeki tesirleri erken bir zamanda gorulmeye başladı Aynı zamanda zuhdiyatı, yani ilahileri de bu nağmelerle soyleme temayulu belirdi Bu devrede Arap musikisi uzerinde Bizans ve İran musiki sanatlarının tesiri bariz bir şekilde kendisini gosterdiğinden aynı tesirler din dışı musiki vasıtasıyla Kur'an tilavetine ve ilahilerin: Ehli Kitabve Ehli Fıskın melodileriyle okunmaya başlandığını goren zuhd ve takva sahibi Muslumanlar: 'Kur'an'ı ehli kitabın ve ehli fıskın melodileri ile okumak caiz değildir' tarzında bir prensip ortaya attılar ve bu prensibi daha sonra bir hadis şeklinde rivayete başladılarBu hadisin meali şudur: 'Kur'an'ı Arap dili musikisi (luhunu'l arap) ile okuyunuz, fasık ve gunahkarlarla ehli kitap olan Musevilerin İsevilerin nağmeler (luhun)inden sakınınız3 Sayın Uludağ'ın calışmasından da anlaşıldığı uzere muzik konusu islamiyet icin onemli bir konu olmuş ve ceşitli goruşler ortaya cıkmıştır
Hicri II Asır sonuna doğru zuhd4 devri yerini Tasavvuf'a bırakmıştır Bu devirde yavaş yavaş tarikat ve tekkeler doğmaya yaygınlaşmaya başlamıştır Bu gelişmeler ile birlikte ortaya dini muzik cıkmış ve tasavvufta buna sema denmiştir kuruluş halinde bulunan dini musiki daimi surette fıkıh ve hadis alimlerinin tenkidine (dış tenkid) maruz kaldığı gibi butun zahidlerin ve hatta bazı sufilerin hucum hedefi olmaktan (ic tenkit) da kurtulamadı Tasavvufta 'Dini musiki' yerine ısrarla 'Sema' kullanılmıştır5 Bu kullanımın ceşitli nedenleri vardır En onemli nedeni ise, keyf, ve nefis ehli ile karıştırıl6masını istememişlerdir
Unlu İslam bilgini Gazali ise muziğin kendisinin notr olduğunu soyler ahlaksızlığa yonlendirici ve gayri meşru olduğu tarzlar haric, muziğin yasaklığına dair bir acık delil bulunmadığı7 sonucuna varır Ayrıca Gazali muziğin zamana, mekana ve icinde bulunulan gruba gore haram ya da helal olma durumunun değiştiğini soyler
Yukarıdaki goruşlerden anlaşılacağı gibi muziğin İslamiyet icinde yasak olmadığı kesindir Muziğin insanları bir uyuşturucu gibi kotuluğe sevk etme durumu ortaya cıktığında ise yasağın sınırı başlamış olmaktadır

TASAVVUF MUZİĞİ'NİN ULKEMİZDEKİ DURUMU
Geleneksel muziğimizde iki ana ayrım bulunmaktadır Birincisi enstrumantal muzik, diğeri ise edebi yanı olan sozlu muzik Sozlu muziğin incelenmesi ve anlamlandırılması, edebi yanından oturu kolaydır Cunku sozler, araştırmacıyı yonlendirme işlevi gorur
Geleneksel muziğimizin İslamiyet ile birlikte gelişen formuna, dini muzik, tekke muziği, tasavvuf muziği vb denir Aslında ulkemizin kulturel durumu nedeni ile muzik turlerine yonelik adlandırmalar tam olarak yeterli değildir Sınırlar keskin ve belirgin olmamakla beraber, kaba da olsa tur sınıflaması yapılmaktadır Bu konuda en bilinen turler: AleviBektaşi muziği, Mevlevi muziği, Tekke muziği ve Cami muziğidir Turk dini musikisi, nitelik bakımından cami musikisi ve tekke (tasavvuf) musikisi olmak uzere iki turde incelenmiştir8 Cami muziği ile tekke muziğini ayıran en onemli unsur; enstrumandır Cami muziği insan sesi dışında bir enstruman kullanmaz (A capella) Tekke muziğinde ise enstruman eşliğinde ibadet yapılır Oransay cami muziğini Calgıya hic yer vermeyen, İslam dinsel metinlerini ezgileyip etkili kılmaktan başka amac taşımayan bir musiki9 diye tanımlar10
Geleneksel muziğimizin iki ana damarı, Halk ve klasik dediğimiz turleridir Bu ayrımdaki tanımlamalar konusunda tam bir goruş birliği yoktur Orn Klasik muzik, saray muziği, sanat muziği vb ile, halk muziği, bolgesel muzikler, etnik muzik vb tanımlamalar yapılmaktadır11 Genel olarak Turk muziği ve halk muziği bilinen ayrımdır
Tasavvuf muziği denilince akla, Turk muziği makamları12 ile icra edilen muzik gelir Aslında bu muzik turunu de ikiye ayırmak mumkundur Birincisi halkın yaptığı ibadetlerde kullandığı tur; daha cok Alevi'lerde gorulur İkincisi; Tekkelerde yapılan, Bektaşi, Mevlevi, vb tarikat muzikleri Mevleviler namaz dışında sema ile ayrıca muzikli ibadet yaparlar Ayin denilen bu besteler, her birine Selam denilen dort kısımdan meydana gelir Gufte, genellikle Mevlana Celaleddini Rumi'nin şiirlerinden secilir Araya başka tasavvuf şairlerinin bazı şiirleri de katılabilir Fakat şiir sahiplerinde yine Mevlevilik aranır Mevlana'nın şiirleri Mesnevi veya Divanı Kebir isimli eserlerinden alınır Bu şiirler Farsca olduklarından, ayin gufteleri de Farsca'dır13 Ayinler dort kısımdan oluşur Bunlara; birinci, ikinci, ucuncu ve dorduncu selam denir Ayin sırasında donen yani sema eden dervişlere Semazen, calan ve okuyanların oturduğu yere Mutrıb; mutrıbdaki muzisyenlere Mutrıb Hey'eti denir Mutrıb'da gorevlere gore de ayrım yapılır: Ney calanlara Neyzen; kudum calanlara Kudumzen; ayin okuyanlara Ayinhan; nat okuyana Na'than denir Mutrıb hey'etinin başı Kudumzen başı'dır Neyzenlerin başı Neyzen Başı'dır14
Diğer turler ise: Na't, durak, Mi'raciye, İlahi, şugul'dur Ayrıca camilerde enstrumansız okunan mevlit, ilahi, kur'an'ın melodik okunuşu, Ezan vb tasavvuf muziği icinde değerlendirilebilir
Aleviler geleneklerini cem ve muhabbetlerde şiirmuzik eşlikli ibadet ve toplantılar ile aktarırlar Muzikli toplantılarda varolan hikayeleri ve gecmişe yonelik bilgileri aşıklar anlatır Aleviliğin uzun yıllar konumları gereği kamusal alanda yok sayılması nedeni ile, Vahit Lutfu salcı bunların muziğini Gizli Muzik tanımlaması ile anlatır Halk edebiyatının acık kısmı Divan edebiyatcılarının ve Osmanlı lisancı ve terkibcilerinin gurultulerine ve tahakkumlerine boğularak iltifatsızlığa uğramış ve gorunmemiş; gizli kısım ise alevi Turk kabilelerinin suregeldikleri (İslami Turk) gizli mezhepciliğinin gizli anane ve torelerine karışarak onlarla beraber mechuliyete suruklenmiş ve şimdi de kaybolmak uzere bulunmuştur15 Aleviler muzikli ibadetlerinde halk muziği turunu kullanırlar16 Bektaşilerden muzikal acıdan ayrıldıkları nokta makamsal muziktir Aşıkların soylediği dini icerikli muzikli sozler, AleviBektaşi pirlerinin, dedelerinin şiirlerinden alınmadır Eşlik olarak bağlama kullanılmakta, hatta bağlamaya telli kur'an denmektedir Fundamentalistler, bağlamayı ve muzik aletlerini şeytan icadı diye eleştirdikleri donemde, Aşık Dertli, şu dizeleri ile yanıt vermiştir
Telli sazdır bunun adı
Ne ayet dinler ne kadı
Bunu calan anlar kendi
Şeytan bunun neresinde
Alevi muziğinin tum repertuarını tasavvufi bir boyuta indirgemek yanlış olur Aleviler de gunluk yaşamlarında mistik ogeler icermeyen turkuler soylerler Alevi muziğini de sozlu ve sozsuz diye ikiye ayırabiliriz Sozsuz muzikte, tur olarak cuş havaları, peşrevler ve semahlar sayılabilir Sozlu muzikte ise: deyiş, nefes, duvazı imam, miraclama vb turler vardır17

Kısa bir miraclama orneği:
Geldi cebrail cağırdı
Hak Muhammed Mustafa
Hak seni Mirac'a okur
Davete kadir Huda

Şah Hatayi'm vakıf oldu
Bu sırrın otesine
Hakk'ı inandıramadı
Ozu curuk ervaha
Geleneksel muziğimiz icinde tasavvufi yanı olan muziğimiz ibadet sırasında topluca ya da bireysel olarak varlığını surdurmektedir Değişen kulturel yapı muziğin melodik bicemini değiştirmekte sozler ise ağırlıklı olarak değişime direnmektedir DinselTasavvufi muziğin en onemli unsuru olan ritm ve edebi yan muziğin efendisi olma ozelliğini korumaktadır Bu muzikleri anlamanın birincil koşulu o guruba ait olmak ya da mistik kodları cozmek icin gerekli kulturel donanıma sahip olmak gerekir Sonucta; ibadet de bir ceşit katarsis işlevi gormekte, bunun aracısı, yapanlara gore değişmektedir