Türkiye yerleşme şekilleri hakkında bilgi

Türkiyede Yerleşme ve Yerleşme Şekilleri


Ülkemizin bulunduğu topraklar dünyada ilk yerleşmelerin kurulduğu sahalar aralarında yer almaktadır Dağıtılmış mağaralardan elde edilen kalıntılara göre Anadolunun takriben 400000 yıldan beri yerleşim alanı olarak kullanıldığı anlaşılmıştır Birincil yerleşmeler avcılık ve toplayıcılıkla geçinen insanların kaya sığınaklarını (mağaraları) sığınak olarak kullanmalarıyla başlar

Ülkemizde ilk köy tipi yerleşmelerin ortaya çıkışı takriben 10000 sene öncesine dayanmaktadır Bu yerleşmelerin başlıcaları Hacılar (Burdur), Suberde (Suğla Gölü yakını), Çatalhöyük (KonyaÇumra), llıpınar (İznik Gölü çevresi), Can Hasan (Karaman) ile Çayönüdür (Diyarbakır)
Ülkemizde iklim şartları, su kaynakları ve toprak özelliklerinin yerleşmeye elverişli olması nedeniyle Anadolu toprakları dağıtılmış kültür ve medeniyetlerin kurulmasına beşiklik etmiştir

Türkiyede Yerleşme Şekilleri

Zaman içinde büyüyen nüfus miktarı ve diğer gelişmelere ast olarak yerleşme birimleri büyümüş, gelişmiş ve yayılmıştır
Bu yerleşmelerin nüfus miktarı, fonksiyonları, hayat tarzları, yönetimsel statüleri ve kültürel düzeyleri farklıdır Bu öbür özelliklerden yola çıkarak ülkemizdeki yerleşmeleri kır ve kent yerleşmeleri biçiminde gruplayabiliriz

Kır Yerleşmeleri
Kır yerleşmeleri insanların başlıca geçimini tarım ve hayvancılıktan sağladığı nüfus miktarı eksik olan yerleşmelerdir
Ülkemizde kır yerleşmeleri; köy yerleşmeleri ve köy altı yerleşmeleri almak üzere iki gruba ayrılmaktadır

Köy Yerleşmeleri
Köy yerleşmeleri Türkiye yönetimle ilgili bölünüş sistemi içindeki en minik birimdir Köy ekonomik yapısı tarım ve hayvancılığa dayanan kesintisiz kır yerleşmeleridir Kuruluş yeri itibariyle köyler, genel olarak akarsu boylarında, dağ yamaçlarında, vadi içlerinde, ovalarda ve deniz kıyılarında bulunurlar Köyleri hesaplı fonksiyonlarına tarafından incelediğimiz vakit, genellikle verimli tarım alanlarının yakınında kurulan köylerde halkın tarımla uğraştığı yüksek dağlık alanlarda ise hayvancılığın ön plana çıktığı, orman yakınında kurulan köylerde ise halkın orman ürünleriyle ilgili işlerde çalıştığı görülmektedir Tekrar deniz ve göl kenarındaki köylerde insanlar balıkçılıkla uğraştığı bir takım köylerde ise madenlerde çalıştığı görülür


Ülkemizde köyler yerleşme dokularına göre toplu ve düzensiz yerleşmeler biçiminde iki gruba ayrılır Bu koşul üstünde yeryüzü şekilleri, su temini ve tarım alanları gibi faktörler etkin olmaktadır

Toplu yerleşme tipinde evler birbirine yakın olarak bir merkezde toplanmıştır Ova ve platolarda bulunan köyler genelde toplu yerleşme şeklindedir Bu tür yerleşmeler iç Anadolu, Güneydoğu Anadolu, Marmara ve Ege bölgelerinde yaygındır

Dağınık yerleşme tipinde ise evler tek yada bir kaç ev şeklinde arazi üstünde dağılmıştır Arazinin engebeli olduğu, tarım alanlarının küçük ve parçalı olduğu yerlerde dağınık yerleşmeler yaygındır Bu tür yerleşmeler daha fazla Karadeniz Bölgesinde görülür

Köy Altı Yerleşmeleri
Köyden ufak, yönetimsel ve ekonomik olarak köye bağlı olan köy altı yerleşmeleri bazı kişilerin farklı alanlara yönlendirilmiş nedenlerle köylerden ayrılarak ufak birimler halinde oluşturdukları yerleşmelerdir Bu nesil yerleşmelerin ortaya çıkmasında, kalabalık ailelerden koparak egemen yaşama ricası, aileler arasında meydana çıkan anlaşmazlıklar, tarla arazilerinin beceriksiz ve birbirinden uzak olması ve hayvanlar için çayır ve barınak temini gibi faktörler etkin olmuştur Başlıca ilkbahar ve yaz mevsiminde geçici olarak kullanılan köy altı yerleşmelerinden bazıları zamanla sürekli yerleşmelere dönüşebilmektedir

Esas köy altı yerleşmeleri şunlardır:

Mahalle
Bir köyün sınırları içerisinde birden artı kesintisiz yerleşme varsa bunların herbiri mahalle olarak adlandırılır Mahalleler bir köyden bölünmüş ama idari fonksiyonu olmayan köye ast yerleşmelerdir Batı Karadeniz, Akdeniz, Marmara ve Batı Anadoluda yaygındır

Plato
Ülkemizde köy altı yerleşmelerinin en yaygın olanıdır Ülkemizde yazların başlıca eksik yağışlı geçmesi sebebiyle otlar kurur, millet da hayvan sürülerini yazın yeşil otlakların ve suyun olduğu serin yaylalara götürürler Son yıllarda ülkemizde yaylacılık faaliyeti değişmeye başlamıştır Kuzey Anadolu dağlarının denize bakan yamaçları, Toroslar ve Ege dağları üzerindeki yaylalar turizme gevşemiş ve buralarda turizm faaliyetleri yaygınlaşmıştır

Divan
Birbirlerinden uzakta kurulan evlerden oluşan yerleşmelerdir Bu evler bir araya gelerek mahalleleri oluşturur Her an birkaç ev ve hayvanlar için kümes, ahır ve ağıllardan oluşur Kuzey Anadolu bu yerleşmelerin yaygın olduğu yerlerdendir

Mezra
Bir veya birkaç evden oluşan tarım ve hayvancılık yapılan ufak yerleşme tipidir Doğu ve Güneydoğu Anadoluda yaygındır Mezraların bir birçok geçici yerleşme olarak resmileşmiş ama gelişerek bir çoğu günümüzde aralıksız yerleşmeye dönüşmüştür

Kom
Hayvan geliştirmek için köylerden uzaktan kurulan bir ev ve ahırdan oluşan yerleşme tipidir Doğu Anadoluda bu müşteri yerleşmelere sık rastlanır

Ağıl
Küçükbaş hayvanlar için üretilmiş etrafı çitler ve duvarlarla çevrilmiş üstü açık yerleşme tipidir Küçükbaş hayvancılığın yapıldığı Güneydoğu, İç ve Doğu Anadoluda yaygındır

Oba
Daha fazla göçebe hayatı yaşayan ahali kadar kurulan ve hayvan yetiştirilen geçici yerleşmelerdir Akdeniz, Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgesi yaygın olduğu yerlerdir

Çiftlik
Köy ve kent yerleşmelerin uzağında sabit bir veya birkaç ev ile geniş tarım arazilerinden oluşan yerleşmelerdir Çiftliklerin bazılarında tarımsal faaliyetlerle birlikte hayvancılıkta yapılmaktadır Batı Anadolu, Akdeniz, Trakya ve İç Anadoluda çiftliklere sık sık rastlanır

Dam
Genelde hayvancılık yapılan bazılarında ise minik çapta ekim ve dikim yapılan geçici yerleşmelerdir Ege Bölgesi, Gökçeada ve Bozcaadada yaygındır
Kırsal kesimde konut yapımında kullanılan malzemeler, doğal çevre ve iklim ile fazla yakından ilişkilidir Kurak iklim bölgelerinde kerpiç evler, yağışlı ve ormanlık alanlarda ahşap evler yaygındır

Ülkemizde;

Taş meskenler; Akdeniz, Ege ve Doğu Anadolu bölgelerinde,
Ahşap meskenler; Karadeniz, Ege ve Marmara bölgelerinde,
Kerpiç meskenler; iç Anadolu, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygındır

Şehirlerin Sınıflandırılması
Coğrafi açıdan şehirler nüfuslarına ve fonksiyonlarına kadar sınıflandırılır

1) Nüfuslarına Kadar Şehirler
Şehirler barındırdıkları insan sayısına tarafından küçük (nüfusu 10000 ile 25000 arasında), orta (nüfusu 25000 ile 100000 arasında) ve büyük kent (nüfusu 100000 den pozitif) olarak sınıflandırılır

2) Fonksiyonlarına Tarafından Şehirler
Şehirlerin fonksiyonlarına göre sınıflandırılmasında idareli, yönetimsel, kültürel ve askeri özellikler dikkate alınır Hemencecik her şehrin kuruluş ve gelişmesinde bu fonksiyonlardan bir ya da bir kaçı etkilidir Genellikle şehirlerin gelişmesinde bir fonksiyon ön plana çıkar Bir Takım şehirlerde ise birdenbire çok fonksiyon etkilidir İstanbul, İzmir, Bursa, Adana, Ankara gibi

Tarım Şehirleri
Ülkemizdeki minik şehirlerin manâlı bir kısmında ve orta büyüklükteki şehirlerin bir kısmında halk geçimini daha çok tarım ve hayvancılıktan sağlar Tarım alanlarının merkezinde kurulan bu şehirlerin bir kısmında tarıma dayalı sanayi kolları da bulunur Bu şehirler çevredeki ufak yerleşmelerin ihtiyaçlarının karşılandığı ticaret merkezi durumundadır Bu şehirlerin gelişmesi çevrelerindeki tarım alanlarının genişliğine, sulandırma, gübreleme, makineleşme ve ulaşım imkanlarına bağlıdır Bu şehirlere Rize, Erbaa, Niksar, İnegöl, Akşehir, Turgutlu, Aksaray, Karaman, Niğde, İğdır, Bayburt, Sızı, Muş örnek olarak gösterilebilir

Ticaret ve Liman Şehirleri
Ticaret, şehirlerin gelişip büyümesinde etkili olan önemli fonksiyonlardan biridir
İç kesimlerle kara ve demiryolu bağlantısı sebebiyle geniş bir hinterlanda sahip liman şehirleri sanayininde gelişmesiyle birlikte ticaret mallarının alınıp satıldığı ve depolandığı manâlı ticaret merkezlerine dönüşmüşlerdir İstanbul, İzmir ve Mersin gibi

Sanayi Şehirleri
Bu şehirlerde yaşamış halkın kayda değer bir kısmı geçimini sanayi kuruluşlarından sağlamaktadır İstanbul, İzmit, Bursa, Karabük, Karadeniz Ereğlisi, Kırıkkale ve İskenderun manâlı sanayi şehirlerinden bazılarıdır Bu şehirlerde sanayinin gelişmesiyle birlikte ticaret, bankacılık, ulaşım ve öteki sektörler de gelişmiştir Sanayinin gelişmesinde iklim şartları, ulaşım, hammadde kaynaklarına yakın olma ve enerji teminin kolay olması etkili olmuştur

Turizm Şehirleri
Farklı Alanlara Yönlendirilmiş doğal güzellikler ve tarihi zenginliklere sahip şehirlerimiz birer turizm merkezi durumundadır Antalya, Bodrum, Marmaris, Çeşme, Ürgüp ve İstanbul bu merkezlerin başında gelir Bu şehirlerde turizmin gelişmesine bağlı olarak ticaret, ulaşım ve haberleşme gibi hizmetlerde gelişme gösterir Ayrıca işlek yollar üstünde ve kavşak noktalarında yer alan Eskişehir, Afyonkarahisar, Konya, Ankara ve İstanbul gibi şehirlerin gelişmesinde ulaşım faaliyetleride etkin olmuştur

Idari Fonksiyonlarına Göre Şehirler
Mesken birimlerinin bazılarının gelişmesinde il merkezi ve başkent olmaları kayda değer derecede etkili olmuştur Bir ilde valilikle birlikte devlet işlerinin görüldüğü değişik müdürlüklerin bulunması ve buralarda çok sayıda insanın çalışması o yerleşim biriminin gelişmesine katkı sağlar Mesela Hakkari, Kars, Bayburt, Ardahan gibi Geçmişte başkent olan Bursa, Edirne, Konya ve istanbulun gelişmesinde başkent olmalarının etkisi büyüktür Yeniden Ankaranın büyüyüp gelişmesinde başkent olmasının rolü büyüktür *