Turkiye'de İlk Tiyatro

Turkiye'de Tiyatro
Geleneksel Turk Tiyatrosu
Turkiyedeki ilk tiyatro


Batılı anlamda tiyatro Turk edebiyatına Tanzimat doneminde girmiştirDaha onceleri Batı'da etkisini gosteren bu tur,Batı'nın inancları,kulturleri kısacası sosyal yaşamları cercevesinde şekillenerek,belirli zaman evreleri icerisinde,bizim edebiyatımızdaki yerini almıştırBu donemden onceyse,Turklerin Anadoluda geliştirdikleri,dramatik olan veya olmayan seyirlik oyunları vardı
Batı'da tiyatro turunun eski bir mazisi vardır Bizim edebiyatımızda bu durum, seyirlik oyunlaradıyla faaliyet gostermekteydi Batı anlamında etkisini gosterdiği donemlerde ise bu seyirlik oyunların tam anlamıyla tiyatro niteliğinde olmadığını gormekteyiz
Tiyatronun Antik Yunan'daki tabiri thetrondur ve kelime manası 'oyun oynanan yer' dir Tiyatro kelimesinin de bu kokten geldiği yonunde belli birtakım goruşler vardır
Eski Yunan'da, yaz mevsiminin sona erip sonbaharın başlamasıyla beraber, toplumsal dayanışmayı sağlamak amacıyla yapılan toren veya şenliklere Dionysos Şenlikleridenir Bu şenliklerin edebiyat bilimine ve bilimcilerine katkıları olmuştur ve Sophakles, Euripides, Aristophanes gibi şahsiyetlerin yetişmelerine onayak olmuştur
Bu kultur zamanla Batı Avrupa'ya yayılmış ve klasik tiyatronun temsilcileri olan Shakespeare, Racine, Moliére gibi edebi kişilikler orataya cıkmıştır Bu şahsiyetlerin XVI ve XVII yy tiyatrosunun gelişimine katkıları onemlidir Rusya'da da XIX: yy'da Cehov, Gogol gibi onemli isimlerinde tiyatronun gelişimine katkıları olmuştur

GELENEKSEL TURK TİYATROSU (1839 oncesi)

Batılılaşma oncesi Turk Kulturunun tiyatrosudurİslami yaşam ilkelerinin,esnaf loncalarının ve sarayın yonlendirmesiyle bicimlenen geleneksel kulturun koylu ve halk tiyatrosu turlerini kapsarKoylerde oynanan seyirlik oyunlar dışında kalan halk tiyatrosu genellikle kentlerde,en cokta İstanbulda gelişmiştir
Geleneksel Turk Tiyatrosu kapsamı icinde Meddah,kukla,Karagoz,orta oyunu gibi dramatik icerik taşıyan turlerin yanısıra ustalık ve huner gosterileride yer alırOrneğin: cambaz,sihirbaz,denge sanatcıları gibi
Dramatik icerikli turlerden ahlak dersi vermesi de istenirToplumsal sorunlara dolaylı yollardan,genellemelerle,soyutlamalarla yaklaşılırKişiler klişeleşmiş tavır ozellikleriyle gosterilirOyunlar yazılı metinlere dayanmaksızın,belli bir kanavayı izleyen ustalaşmış oyuncuların doğaclama becerileriyle gelişmiştir
Geleneksel Turk tiyatrosunun dramatik icerikli turlerinde taklit başlıca catışma ve kişileştirme yontemi olarak kullanılırOyuncunun başarısı,taklit yapmadaki ustalığıyla olculur
Geleneksel Turk tiyatrosu gosterilerinde ceşitli yabancılaştırma teknikleriyle acık bicim veya gosterimci tiyatro adı verilen ve seyredenlerin izlediklerine tumuyle kapılmalarını onleyen bir oyun duzeni uygulanmıştır

Koy seyirlik oyunları: Yazılı metin yokturOyunun catısı,oyuncuların yeteneği ve seyircilerin gosteri sırasındaki tepkileriyle bicimlenirAnadoluda duğunlerde,bayramlarda veya yılın belirli gunlerinde koylulerin kendi aralarında,oyun yapma,oyun cıkarma adı altında gercekleştirdikleri tiyatro gosterisidir
Gezici olmayan,oynandığı yorenin geleneksel kulturune,imkanlarına,dil ve mizah anlayışına sıkı sıkıya bağlıdır
Meddah: Anlattığı hikayenin icindeki soyleşmeleri taklit ve ses değişikliği yoluyla kişileştirerek meddahlığı dramatik bir gosteri haline sokarArapca medh (ovme) kokunden turetilen meddah,başlangıcta peygamberin sozlerini yayan ve İslamiyeti oven kişi olarak tanınırdıOrta Asyadan Anadoluya goc eden Turk boylarının şamandan ozanlara ve aşıklara kadar uzanan kendilerine ozgu hikayeciliği ve hikaye anlatma geleneği,zamanla Arap meddahlığının ozellikleriyle birleşerek,geleneksel Turk tiyatrosunda Meddah geleneğini ortaya cıkarmıştır




Meddahlar oldukca zengin bir hikaye dağarcığına sahiptirlerGulduru amaclı hikayelerin yanı sıra,İslami kaynaklardan,İran efsanelerinden,Turk hikaye ve masal geleneğinden alınan konularla cok sayıda meddah hikayesi oluşturlmuşturMeddah bu hikayeleri anlattığı sırada,kişilerin değişik konuşma bicimlerini aktarmaya calışır,hayvanların veya cansız nesnelerin taklitlerini yapar;sırası geldiğinde şarkılar,turkuler de soyler
Meddahlar gosterilerini coğu zaman kahvehanelerde bir yukselti uzerinde gercekleştirmişlerdir
Kukla: Kukla oyunları yanlış anlamalar,acık sacık sozler,cift anlamlı deyimler ve bol bol kullanılan dayak,pataklama sahneleriyle gulduruye yonelmiştir
Karagoz: Bir golge oyunudurGosterimci tiyatronun oyun bicimini kullanırBir doğaclama turu olan karagozde komedi oğesi ağır basarGerilimi merak oğesi sağlarSozcukleri yanlış anlama,ters yanıtlar verme,ağız taklitleri,kotu ve gulunc duruma duşme entrikaları karagoz oyunundaki gulmeceyi sağlayan oğelerdir
Orta oyunu: Cevresinde seyircilerin oturduğu bir alanda,oyuncuların belli bir metne dayanmadan,doğactan oynadığı geleneksel Turk gosteri sanatıdırOrta oyunu 17yydan itibaren izine rastlanan ceşitli muzik,dans,kollarının bir sentezi olarak ortaya cıkmıştır19 yuzyılın ikinci yarısı ve 20 yuzyılın ilk ceyreğinde kesin bicimini almış en parlak donemini Sultan Abdulaziz doneminde yaşamıştır

Tiyatro eserleri, aynı zamanda halkın sesi oluyor Hayatta gulunecek şeylerden bile ders cıkarılması konusunda onemli bir işleve sahiptirler Bu oyunlar toplumsal hicve de buyuk onem verirler Tabi belli bi r takım onemli ozelliklere de sahiptirler:
*Bu oyunlar XIX yy'a gelinceye kadar hep sozludur; fakat Avrupa'da ise başlangıcından beri yazılı olarak sahnelenmiştir
*Tiyatro doğrudan doğruya dile dayanan bir edebi turdur; seyircinin mizah ve komedi anlayışını geliştirmekteki ve dili kavramasındaki işlevi onemlidir
*Tiyatro karşılıklı konuşmalara dayanan kısa cumlelere dayalı bir turdur Cumleler kısa ve oz olmalı; monologlardan kacınılmalıdır

TANZİMAT ve İSTİBDAT DONEMİ TURK TİYATROSU(18391908)

Osmanlı İmparatorluğu icinde 18 Yy başlarında ortaya cıkan batılılaşma eğilimleri tiyatro alanındaki etkisini 19 Yydan sonra gostermeye başladıGeleneksel yaşam biciminin terk edilerek Avrupa orneğinde modern bir toplum duzenine gecilmesini amaclayan Batılılaşma eğilimi, saray cevresi, yuksek devlet gorevlileri, aydınlar ve basın tarafından desteklendiBatılılaşmanın geniş halk kitlelerine yayılması ve benimsetilebilmesi icin Tanzimat yıllarından başlayarak,Batı orneğinde yeni bir Turk tiyatrosunun geliştirilmesine calışıldıCerceve sahnesi,dekoru,oyunları ve oyunculuk bicimiyle geleneksel seyirlik anlayışından cok farklı olan bu yeni tiyatro anlayışının yerleşmesinde yabancı elciliklerinin,azınlıkların,levantenlerin ve sıksık İstanbul ile İzmire dışarıdan gelip temsiller veren yabancı toplulukların (turup) katkıları oldu
Tanzimat tiyatrosu batılı anlamda tiyatronun başladığı donemdirTiyatro bu donemde ceviri ve uygulamalarla batıya, yerli oyunlarla Turk halkına acıldı;sansurle de ilkin bu donemde tanıştı
Turkiyeye Batı tiyatrosunun girmesinde IIISelim,IIMahmut ve Abdulmecit gibi yenilikci padişahların buyuk katkısı vardırIIISelim doneminde İstanbulda opera oynandı,bir tiyatro binası yapıldı1830da İzmirde bir tiyatro binası inşa edilerek oyunlar sahnelendi Gazeteciliğin de tiyatro turunun gelişmesindeki katkıları buyuktur1'lı yıllarda İstanbul'da Hoca Naum, Şark, Haskoy, Ortakoy adlarıyla yabancı tiyatro grupları (trup) ortaya cıkmıştırBunların yanında Ermenilerin kurmuş olduğu Gullu Agop (Gedikpaşa'da); daha sonraki adı Tiyatroyı Osmaniolan tiyatro da Batılı manada ki ilk yerli eserlere ev sahipliği yapamalarından dolayı,donemin onemli tiyatro sahneleridir Bu tiyatro grubunuda aynı zamanda, Namık Kemal, Ahmet Midhat Efendi,Direktor Ali Bey (oyunculara diksiyon derslerinin verilmesi ve eserlerin oynanmadan onceki analizlerinin yapılması bu heyetin onemli vazifelerindendir) gibi donemin onemli şahsiyetlerinden oluşan bir edebi heyetin bulunması da bu tiyatro grubunun diğer tiyatro gruplarından farkının olduğunu bir gostergesidir
Letafet Apartımanı adı ile anılan bina ise İstanbul'un ilk apartımanı olması ozelliğinin yanında,bu apatımanın ilk katının Daru'l bedayi(guzel sanatlar eğitim merkezi);ikinci katının ise Daru'l elhan(konservatuar)olarak kullanılması bu binaya ilk şehir tiyatrosu olma ozelliği de kazandırmıştırVezneciler Şehzadebaşı'ndaki Direklerarası adıyla anılan mekan ise ta ki Cumhuriyet Donemi'ne kadar onemli bir kultur merkezi olarak nitelendirilmiştir


Bursa'da kurulan Ahmet Vefik Paşa tiyatrosu da doneme damgasını vuran onemli bir kultur abidesi olmuştur

Tanzimat doneminde oteki edebiyat turlerinde olduğu gibi,oyunlarda da toplumsal yarar on plana geldiOyunlarda,toplumun aksayan yonlerini işleyen tiyatro yazarları ibret verici sonuclar cıkarılmasına ozen gosterdiler
Tanzimat doneminin,yazılan ama yayımlanmayan ilk yerli tiyatro eseri Hayrullah Efendi'nin Hikayei İbrahim Paşa be İbrahimi Gulşeni adlı,dortperdelik dramıdırŞinasinin Şair Evlenmesi oyunuysa 1da yayımlanan,bir başka deyişle kamuoyu onune cıkan,derine etki eden,ilk yazılı tiyatro yapıtıdırBu yanı ile ilklik ozelliği taşımaktadırBu eser onceleri Tercumanı Ahval'de tefrika ;daha sonraları ise kucuk kitapcıklar halinde yayınlanmıştırBirbirini gormeden evlenmenin ortaya cıkardığı gulunc durumları işleyen bu guldurude,orta oyunuyla Moliére guldurulerinin etkileri acık olarak gorulurBu eser karakter adlarının da rollere uygun olarak verilmesi,eserin ozgunluğunu ortaya koymaktadırPiyes yazarı Ali Haydar Bey (18361913) Serguzeşti Perviz adlı yapıtıyla ilk tragedya orneğini vermiştir
Tiyatroyu en etkili eğitici ve oğretici tur olarak kabul eden Namık Kemal tumu dram turunde(Victor Hugo,Shakespeare) olan oyunlarında toplumsal ve tarihsel konuları işlemiştirGulnihal, Vatan yahut Silistre,Akif Bey,Kara Bela gibi oyunları bu turun en guzel ornekleridir
Namık Kemal ile Şinasi arasındaki bu geciş doneminde de onemli eserler edebiyatımızdaki yerini almıştırBu donemde Ali Bey'in mudhika icerikli eserleri(Kokana Yatıyor,Geveze Berber,Misafiri İstiskal) ve yine Recaizade Ekrem'in eserleri(Atala Yahut Amerika Vahşileri,Afife Anjelik,Vuslat,Cok Bilen Cok Yanılır)onemli yer teşkil etmektedir

Alıntı