Cümlenin Öğeleri Nelerdir

CÜMLENİN ÖGELERİ

Cümlenin Ögeleri

Bir duygu, zihin ya da durumu bütün olarak anlatan kelime ya da laf öbeklerine tümce (tümce) denir

Cümle, özne ve yüklem gibi temel; nesne, dolambaçlı tümleç ve zarf tümleci gibi tezgâhtar ögelerden oluşur

Şu Anda cümlenin ögelerine tek tek değinelim

Yüklem

Cümlede kip ve süre bildirerek yargıyı ortaya koyan temel unsurdur Yüklem, kimsesiz cümle özelliği gösterir Diğer ögeler yüklemin tamamlayıcı ögeleridir

Cümlede yüklemi bulmak için herhangi bir ögeye soru soramayız Onu çekimli durumda yer alan sözcüklerden anlarız Mesela;

Anlıyorumsözcüğü çakmakeyleminin şimdiki zamanla çekimlendiğini gösteriyor Öyleyse adalet bildiriyor demektir Dolayısıyla bu, bir cümledir

Bugün mutfakta anneme yardım ettim

cümlesindeki altı çizili söz birleşmiş fiil olduğu için,

Çiftçinin ambarı sabanın ucundadır

cümlesindeki altı çizili söz isim tamlaması olduğundan,

Türkçe dersimize giren birey genç bir öğretmendi

cümlesindeki altı çizili kısım ise sıfat tamlaması olduğundan bölünemez ve bu şekilde yüklem olur

Özne

Cümlede yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan veya oluş içinde yer alan ögedir Cümlenin temel ögesidir Ancak her cümlede bulunmak zorunda değildir

Cümlede özneyi bulmak için yükleme kimve nesorularını sorarız Fakat özellikle nesorusu, nesneyi bulmak için de sorulduğundan, biz özne sorusunu yükleme öbür biçimde sorarız Mesela;

Bu elbiseyi annem aldı

cümlesinde aldıyüklemdir Özneyi bulmak için doldurma Bölge kim?diye soruyoruz Cevap olarak annemgeliyor Öyleyse cümlenin öznesi bu sözcüktür

Cümlede özne yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, açık olarak verilebileceği gibi, yüklemin çekiminden de çıkarılabilir Cümlede olmayan, yüklemdeki birey eklerinden görünüşe göre bu cins öznelere bakımlı özneadı verilir

Ders çalışmana takviye ederim

cümlesinin yüklemi takviye ederimsözcüğüdür Özneyi bulmak için yardım eden kim?diye soruyoruz, Bencevabı geliyor; oysa bu laf cümlede değil, biz bunu yüklemin bildirdiği kişiden çıkarıyoruz Öyleyse bu cümlenin öznesi bakımlı öznedir Bu özne cümlede var olan ögelerden biri sayılmaz

Yani Gördümcümlesinde öznenin benolduğu görülse bile bu cümle sadece yüklemden oluşmuş sayılır

Bazı cümlelerde işi yapan belirlenmiş değildir Bu cümlelerde işten etkilenen öge sözde özne kabul edilir

Sokaklar fazla güzel temizlendi

cümlesinde işi yapan emin değildir Fakat işten tesirlenen öge vardır “Temizlenen ne? sorusu bize “sokaklar sözcüğünü veriyor Bu şekildeki öznelere iddiaya göre özne denir

Bazı cümlelerde ise özne bulunmaz Yani eylemi yapan bazen kesin değildir

Yağmurlu havalarda geziye gidilmez

cümlesinde gidilmeyen ne, gidilmeyen kim?gibi sorulara yanıt alınmaz Öyleyse cümlenin öznesi yoktur

Nesne

Cümlede yüklemin bildirdiği işten etkilenen ögedir Yükleme sorulan kimi, neyi, nesorularına yanıt verir

Nesneler hâl ekini alıp almamalarına tarafından iki grupta incelenir

1 Belirtili Nesne

Nesne görevinde yer alan söz, ihâl ekini almışsa, nesneye belirtili nesne denir

Kitabı öğretmenden aldı

cümlesinde kitabınesnesi ihal eki aldığından belirtili nesnedir

2 Belirtisiz Nesne

Nesne görevinde bulunan laf ihâl ekini almamışsa buna, belirtisiz nesne denir

Akşama kadar odasında kitap okudu

cümlesinde kitapnesnesi bu eki almamış ve belirtisiz nesne olmuştur

Dolaylı Tümleç

Yüklemin yöneldiği, bulunduğu, çıktığı yeri belirten ögedir Doldurma sorulan e, deve denhâl eklerini bölge sorulara benzer ekleri alarak yanıt veren kelime ya da söz öbekleri dolambaçlı tümleç görevinde bulunur Soruların ve cevapların benzer ekleri alması zorunluluğu, bunun diğer ögelerle karışmasına engel olur

Çözemediği soruları bana sorar

cümlesinde altı çizili ögeyi bulabilmek için yükleme kimesorusunu soruyoruz Soru da yanıt da aynı eki almış Öyleyse banasözü dolambaçlı tümleçtir

Akşama eve geç kalmayın

cümlesinde altı çizili sözcük de ehâl ekini almıştır Ama bu ögeyi bulmak için doldurma ne zamansorusunu soruyoruz Görüldüğü gibi soru hâl eki almadan soruluyor Öyleyse bu, ehâl eki almış olmasına rağmen dolambaçlı tümleç değildir

Benzer durumu deve deneklerinde de görebiliriz

Sabahleyin erkenden dağa çıkacağız

Öğrenciler demin dersten çıkmadı

Okulun bahçesinde top oynadık

cümlelerindeki altı çizili sözler dolambaçlı tümleçtir

Zarf Tümleci

Yüklemin zamanını, durumunu, miktarını, yönünü, koşulunu vb belirten ögelerdir Bunların her biri değişik bir soruyla bulunur

Yazın bol bol kitap okuyacağım

cümlesindeki altı çizili zarf ne süre,

Arabamız engebeli yolda yavaşça ilerliyordu

cümlesinde altı çizili zarf nasıl,

Çocuğun dersleri hayret verici kadar iyiydi

cümlesindeki altı çizili zarf ne dek,

Ayakkabıları içeri alın

cümlesindeki altı çizili zarf nereyesorusuna cevap vermiştir Yükleme sorulan bu sorulara yanıt veren ögeler defalarca zarftır

Tümce Vurgusu

Cümlede başlıca anlatılmak istenen öge vurgulanır Biz konuşurken, önemsediğimiz ögeyi cümlenin herhangi bir yerinde ses tonumuzu yükselterek vurgulayabiliriz Fakat yazıda bunu yapamayacağımızdan, vurgulamak istediğimiz ögeyi yükleme yaklaştırırız Yani cümlede doldurma en yakın öge, en fazla vurgulanan ögedir

Babam bizi dün fuara götürdü

cümlesinde doldurma en yakın olduğu için dolambaçlı tümleç,

Babam bizi fuara dün götürdü

cümlesinde doldurma en yakın olduğu için zarf tümleci;

Babam fuara dün bizi götürdü

cümlesinde doldurma en yakın olduğu için nesne;

Dün fuara bizi babam götürdü

cümlesinde yükleme en yakın olduğu için özne vurguludur

Ara Söz

Cümleyi söylerken söz arasına sıkıştırılan, bazen bir ögenin açıklayıcısı, bazen cümle dışı öğe olan laf ya da söz öbeklerine ara söz denir

Büyüdüğüm o hoş şehri, Bursa'yı, asla unutamam

cümlesinde Bursa'yıara sözü cümlenin nesnesinin açıklayıcısı olarak kullanılmıştır

Ara söz defalarca açıkladığı ögeden sonradan gelir *