Tekrarlanan Bilgilerin Doğru Algılanması:Yanıltıcı Gerçeklik

“Havuç yerseniz görüşünüz iyileşir” yahut “Ispanak yerseniz daha güçlü olursunuz” üzere cümleleri hepimiz duymuşuzdur. Bunlar üzere birçok niyetin büyük çoğunluğu, başta gazetelerde ve televizyonlarda bulunan, daha sonra ise toplumsal medyaya taşınan pratik bilgi köşeleri, reklamlar ve çizgi filmler üzere birbirinden farklı kanallar yoluyla hayatımıza girdi.

Girdikleri günden beri de çok az sayıda insan onların doğruluğunu sorgulayıp aslını öğrendi. Geriye kalanlar ise “sonuçta herkes bu türlü biliyor, uzman görüşüdür herhalde” fikirlerine girip kelam konusu yanlış yahut eksik bilgilerin üzerine gitmemeyi tercih etti. Yanıltıcı gerçeklik tesiri olarak bildiğimiz bu duruma gelin birlikte bakalım.

Söz konusu tesir birinci kere 1977 yılında yapılan bir çalışmayla ortaya atıldı:


Kısaca açıklayalım: Bu çalışmada bir küme öğrenciye teker teker makul sorular verildi ve daha sonrasında verdikleri karşılıklardan ne kadar emin oldukları soruldu. Bu durum 3 seans şeklinde tekrarlandı. Birinci testin sonunda epey olağan, hatta beklentinin altında karşılıklar alınırken seanslar ortasında bu emin olma durumunun kademe kademe arttığı görüldü.

Sorularda ise birinci uzay üssünün bulunduğu yerden basketbolun olimpik spor kollarından biri olarak sayılma tarihine kadar birbirinden bağımsız ve öğrencilere uzak olduğu düşünülen tabirler vardı. Sonuç olarak tekrarlanan yanlışların o sözleri daha inanılır kıldığı sonucuna varıldı.

Son olarak soruların yöneltildiği kümede birbirinden farklı düşünme biçimlerine sahip olan bireylerin bulunduğunu belirtelim. Bu da en eleştirel düşünebilen kişinin bile bu durumdan etkilenebileceği manasına geliyor.

Özellikle siyaset ve reklam dünyasında bunu görüyoruz:


Başta toplumsal medyada dönen propagandalar, dünya siyasetinde kızışmaların gerçekleşmesine yol açabiliyor. Twitter üzere mecralarda hem bir öğe paylaşıldıkça daha da tanınan hâle geldiğinden hem de yanlış, propaganda emelli yahut eksik bilgileri yaymak kolay olduğundan gündelik kullanıcılar bilgi kirliliği içinde yüzme tehlikesiyle karşı karşıya kalıyor.

Hâl bu türlü olunca da çoğunlukla yanlış bilgiyi olduğu hâliyle kabul ediyorlar ve doğruyu göstermek bir tık daha zorlaşıyor. Bazen dünya çapındaki siyasilerin bile bu yanlış bilgi döngüsünü başlattığını gördüğümüz oluyor. Birebir durumu televizyonlarda gösterilen reklamlarda da görüyoruz.


Örnek olarak Apple'ın Watch modeli, reklamlarda birçok vakit yüzme sporu yapan birinin bileğinde görünür ve doğal olarak herkes onun suya sağlam olduğunu düşünür. Bu sebeple "profesyonel sportmen bile kullanıyorsa bozulma riski yoktur" fikri başlara yerleşir. Ancak çok az kişi Apple'ın sudan kaynaklı bozulma durumlarına garanti vermediğini bilir.

Peki beşerler, Hitler’in bile kullandığı bu teknikten neden etkilenir?


Açıkçası bunun duruma nazaran değişen nedenleri var. Kabaca bilginin gerisini araştırırken bilişsel değil sezgisel yolla ilerlemek, daha evvelce karşılaştığımız bir modülün (kelime olabilir) artık duyduğumuz bilgiye yakın gelmesi ve etrafın üzerinizde kurduğu baskı buna sebep olabilir.

Örnek olarak evvelce doğrusunu bildiğiniz bir bilgi bile çarpıtılmış hâlde tekrarlandığında maalesef inandırıcı hâle gelebiliyor. O bilginin bir parçasının size sunulmasıyla ortaya çıkan bu yakınlık durumunu ferdî olarak düşünebiliriz.


Durumu kitlelere kadar genişlettiğimizde etraf baskısının da tesirini görüyoruz. Konutunuzda oturup tarihe göz atarken “Bir insan nasıl olur da sırf deri rengi yüzünden öbür bir topluluğa eziyet eder?” diye düşünüp mana vermeye çalışmış olabilirsiniz. Buna bir sürü kılıf uyduruldu. Bazıları siyahiler günahkâr olduğu için ciltlerinin koyu olduğunu söyledi, bazıları de çizgiyi fazlaca aşarak onları insandan bile saymadı.

Ve bu niyete 100 ya da 1000 kişi değil, milyonlar ortak oldu. “Kadınlar çalışamaz” üzere fikirlerden tutup yanlış savaş haberlerine kadar epey geniş bir alanda yanıltıcı gerçeklik tesirini gözlemleyebiliyoruz.

Peki bu durumdan nasıl korunacağız?


Bilgiyi alma konusunda medya kuruluşlarına ve belirli başlı bireylere yöneliyor, sonra buralarda gördüklerimizi kabul ediyoruz. Bu da bir nevi söyleneni olduğu üzere almak sayılabilir. Güvendiğiniz tek bir kanal yerine çok sayıda kanala danışarak bilgilerin doğruluğunu teyit etmeniz gerek. Bu içeriğimizde bahsettiğimiz farklı çeşitteki bilgileri doğrulama yollarına başvurabilirsiniz.

Bahsettiğimiz medya kanallarında vakit zaman editörlere bağlı yanlışlar gerçekleşebilir. Bu sebeple bağımlı sayıldığımız bu kanallardan bilgi alırken de sağlamasını yapmamız gerekiyor. Zira aldatıcı gerçeklik tesirinin içinde olup olmadığımızı maalesef bilemiyoruz. Bu durumda tek başınıza objektif düşünebilmek istiyorsanız kritik düşünme prosedürleri oldukça işinize yarayacaktır.

Şarjda telefonla uğraşmak sahiden bataryanın ömrünü azaltıyor mu? Ya da günde 10 bin adım atmak insanın ömrünü uzatır mı? Yahut acı yemek nitekim sıhhate faydalı mı?


Bunlara verebileceğiniz stok yanıtlar başınızda hâlihazırda bulunuyor. Sorulduğunda birden fazla kişi, “şarja takılıyken telefonla uğraşırsam bataryası hızlı biter” ya da “acı yemek çabuk iyileştirir” üzere karşılıklar verecektir. Ama bu cümlelerin art planına gelindiğinde çok az kişi onları savunacak argümana sahip olur.

Herkes bu tarafta düşünürken de ayrıntıların araştırılması birçok şahsa pek değerli gelmez. Bu noktada birey olarak yapmanız gereken elbette her şeyi öğrenmeye çalışmak için işlerinizi bir kenara bırakıp kendinizi bilimsel makaleler arasında boğmak değil. Akıl yürütme, tahlil ve kıymetlendirme üzere yetilerinizi sivriltmek için eleştirel düşünme yollarını araştırmanız büyük ölçüde kâfi olacaktır.

Sonuç olarak bol bol araştırın

Kaynaklar: 1, 2, 3, 4